آشنایی با ساز قانون

تاریخچه

قانون سازی است متعلق به خانواده سیتار
(cythare) که در سده های میانی تحت عنوان canon  یا miocanon  به اروپا برده شد. این ساز  به شکل ذوزنقه ی قائم الزاویه و از سازهای مضرابی که در ساخت آن چوب ، فلز ، استخوان ، پوست ، زه و مواد دیگری به کار رفته است. قانون از نظر ساختمان جزو گروه سازهای ذرات الاوتار مطلق زخمه ای است که دارای سیم های آزاد است ، بنابراین نیازی به پرده بندی و گرفتن سیم ندارد و ایجاد نواهای چند صدایی به آسانی با آن امکان پذیر است.
برخی اختراع این ساز را به افلاطون نسبت می دهند و عده ای بر این باورند که مخترع این ساز فارابی است و برخی دیگر می گویند منشا آن خراسان بوده و در قرن سیزدهم میلادی در موصل پیدا شده، هر چند هیچ یک از این نظردهندگان دلیلی بر ادعای خود ندارند. واقعیت این است که در فرهنگ کلاسیک شرق ، ردی از سازهای خانواده سیتار پیدا نشده و سرچشمه بسیاری از سازهای دیگر ، تاریک مانده است. آنچه بیشتر محتمل می رسد این است که قانون از سرزمین های خاور نزدیک به اروپا رسیده و در کشورهای اروپایی با مکانیزه کردن آن ، بزرگترین ساز کلاویه دار سیمی را ساخته و پرداخته اند.قانون را باید سازی از اوایل اسلام دانست. ترک ها زمانی چند این ساز را فراموش کرده بودند ، اما از زمان محمود دوم ، عمر افندی آن را از شام به ترکیه آورد و به سرعت میان مردم رواج یافت. فارابی این ساز را هزار سال پیش بصورت 45 سیمی اختراع و در کتاب خود " الموسیقی الکبیر " بیان کرده است. صفی الدین آن را " نزهه " نامیده است . امروزه در سراسر آفریقا ، آسیا و اروپا این ساز نواخته می شود.نام ساز از واژه یونانی kanon  گرفته شده که در آن زبان به مفهوم قانون و قاعده است.

قدیمی ترین سند و اثری که از این ساز و سازهای مشابه آن وجود دارد، حجاری های آشور است. قانون ظاهرا پس از دوره تیموری و مسئله تحریم غنا و موسیقی در ایران متروک شد. تا اواخر عصر تیموری و اوایل دولت صفوی این ساز ، نوازندگان بسیار و استادان بنامی داشته و زین الدین محمود واصفی ، دانشمند و موسیقیدان (اواخر قرن نهم ) در کتاب بدایع الوقایع از جمعی از استادان نوازنده ی قانون نام برده است. در آثار به جا مانده از دوره صفوی دو تصویر از " میر قانونی " در حال نواختن قانون در نقاشی های کاخ چهل ستون اصفهان دیده می شود.قانون سابقا در ایران معمول بوده ، اما به دلایلی که مشخص نیست از این کشور خارج شده و دوباره در حدود سال 1271 شمسی توسط رحیم قانونی که در بصره ، بغداد ، سوریه و مصر نزد استادان عرب نواختن قانون را آموخته بود ، به ایران بازگشت.بعدها توسط فرزندش جلال قانونی بیشتر معرفی شد. ولی هیچکدام از این دو دارای سواد بالای موسیقی و نت نبودند و روش نواختن آنها نیز اصولی نبود. مهدی مفتاح که از تحصیل کرده های هنرستان موسیقی بود و تقریبا هم عصر جلال قانونی بود ، روش نواختن این ساز را پیگیری کرد . بانو سیمین آقارضی و ملیحه سعیدی نیز از جمله بهترین نوازندگان قانون هستند و این ساز را به سبک ایرانی و بسیار زیبا می نوازند و البته شاگردان بسیاری نیز داشتند.
احیای قانون در موسیقی ایرانی
از نیم قرن پیش تا کنون ، موسیقی دانان ایرانی به اجرای این ساز روی آورده اند . با وجود اینکه زمینه کارشان به نغمه های موسیقی ایرانی مبتنی بوده است ،اما به دلیل تقلید ناآگاهانه از روش و سبک نوازندگی موسیقی عربی ، این پندار اشتباه به وجود آمده که ساز قانون عربی است و آن را باید به شیوه عربی باید نواخت. حال آنکه این سبک در قانون نوازی ، علاقمندان به موسیقی ایرانی را فرسنگ ها از شناخت اصول و ظرایف این ساز که کاملا با موسیقی ایرانی منطبق است ، دور می سازد.
از آنجایی که نوازندگی بر روی هر ساز و بیرون کشیدن نغمه های گوناگون از آن ، گذشته از توانایی و مهارت نوازنده ، بستگی به امکانات و موانعی دارد که در خود ساز و ساختمان آن نهاده شده است. اینک باید اندیشید که در ساز قانون که قرن ها خارج از سرزمین ایران ، در کشورهای عربی زبان ، ترک زبان و ارمنی زبان بیرون از مسیر موسیقی ایرانی به رشد و تکامل خود ادامه داده و "بیانی " غیر ایرانی یافته است ، باید پرده بندی آن که از ایرانی خارج شده به ایرانی برگردد و از راه کوک و تغییرات جزئی با پرده بندی این مجموعه تطبیق دهند و سازندگان قانون نیز از این پس این نکات را در نظر داشته باشند.قانون سازی است که توانایی اجرای هر نوع قطعه موسیقی ایرانی در همه مقام ها و دستگاه ها را دارد و همچنین می توان اغلب قطعات نوشته شده برای سازهای دیگر اعم از ایرانی و غربی را نیز با آن نواخت.

ساختمان قانون:

1)جعبه ذوزنقه شکل ساخته شده از چوب 2) پرده گردان 3)شیطانک 4) محل گره سیم ها 5) سیم ها 6) گوشی 7) خرک 8) پایه خرک 9) شبکه های صوتی 10) صفحه رو 11) صفحه زیر 12) ضلع کوچک  13) ضلع بزرگ 14) پوست 15) حلقه های مضراب 16) مضراب 17) کلید کوک .
جعبه صوتی قانون دو صفحه زیر و روی ساز هستند که با کلاف های چهارگانه ی جانبی به هم متصل شده اند. جعبه صوتی و کلاف ها را معمولا از چوب گردو می سازند.
صفحه رو : صفحه ی چوبی است که در طرف چپ پرده گردان ها و گوشی ها و در سمت راست آن بخش پوستی ، خرک و جعبه سیم گیر قرار دارند. ابعاد بخش پوستی بستگی به وسعت صدای ساز داردو سطح پوست معمولا از چهار یا پنج قسمت مربع شکل ساخته می شود اما در بعضی موارد به صورت یک تکه ، در سازهای ساخت زنده یاد احمد ستوده و فرزندش علیرضا ستوده به صورت بیضی چهار یا پنج قسمتی است. در روی صفحه نیز شبکه هایی برای خروج صدا نیز ایجاد شده اند.
پوست: پوست قانون از پوست شکم گوساله تودلی ، ماهی بدون فلس ، آهو و بز است و باید ضخیم تر از پوست سازهای دیگر مانند تار و کمانچه باشد تا بتواند فشار کوک و سیم ( وتر) و خرک را در سطحی بزرگ تحمل کند.
پرده گردان ها : ابزارهای کوچک فلزی هستند که در سراسر سمت چپ ساز بعد از شیطانک و قبل از گوشی ها روی قطعه چوب اضافه ای که بر صفحه ی رویی چسبانیده شده ، بوسیله میخ های کوچکی نصب شده اند. پرده گردان ها در ایران بصورت های مختلف طوری ابداع شده اند که بتوانند صداهای کمتر و بیشتر را نیز ایجاد کند.
خرک : تیغه ای باریک از چوب که روی آن استخوان باریکی قرار دارد. طول تقریبی خرک 35 سانتیمتر ( کمی کوتاه تر از عرض قانون ) و ارتفاع تقریبی اش 2 سانتیمتر است و با چهار پایه ی چوبی کوچک از طرف راست بر سطح پوست دار صفحه ی رویی قرار می گیرد . پایه های خرک نیز در ایران بصورت های مختلف روی ساز گذاشته می شود.
تعداد و جنس سیم ها ( وترها ) :
تعداد سیم ها ی قانون بستگی به وسعت صدای آن دارد که از قانون 24 نت ( هر صدا سه سیم ) و تا 33 نت می تواند متفاوت باشد. سیم ها معمولا از جنس نایلون ، پی وی سی ، پلی آمید ، فلوئورکربن و روده هستند.
وسعت صدا : وسعت معمول صدای قانون در ایران حدود سه اکتاو و نیم است.
کوک سیم ها ( وترها ) : کوک سیم ها بوسیله پرده گردان ها برای تمامی فواصل موسیقی ملی (در هر سیم از صدای بمل تا دیز سری ) قابل تغییر است.
کلید نت نوسیی :نت نویسی برای قانون روی دو حامل صورت می گیرد و در این ساز برای حدود یک اکتاو از صداهای بم ، با کلید " فا " خط چهارم و بقیه با کلید سل خط دوم ، حامل نت نویسی می شود.
گوشی ها : گوشی ها از جنس چوب گردو ، عناب و شمشاد است و به صورت میخ هایی هستند که سر هرمی شکل آنها در کلید کوک قرار دارند.
کلید کوک : ابزاری است فلزی ، حدود 10 سانتیمتر که در یک سر آن سوراخی به اندازه ی سر گوشی قرار دارد و طرف دیگر آن برای کوک کردن ، در دست چپ نوازنده به چپ و راست می چرخد.
پل ها : داخل جعبه ی صوتی پل هایی به شکل های مختلف قرار دارند تا فشار صفحه را کنترل و از تغییر شکل یافتن صفحه جلوگیری کنند.
شیطانک ها : قطعه چوب باریک و کم ارتفاعی است که بین گوشی ها و پرده گردان ها در سمت چپ ساز قرار دارد و سیم ها ( وترها ) برای رسیدن به گوشی ها از روی آن عبور می کنند.
سیم گیر : سیم گیر یا جعبه ی گره ها در کلاف جانبی سمت راست که صفحه زیر و رو را به هم متصل می کند ، قرار دارد.
مضراب ( حلقه ی مضراب ) : مضراب هر دست حلقه ی نسبتا پهن و فلزی از جنس نقره ، ورشو ، یا برنج و ... است که در بند دوم انگشت اشاره (سبابه ) قرار می گیرد. داخل این جعبه به طرف کف دست تیغه ای به طول تقریبی 4 و عرض تقریبی یک سانتیمتر معمولا از جنس شاخ گاو ، گوزن ، یا بز کوهی ، لاک پشت دریایی و گاه پلاستیک نرم برای زخمه زدن به سیم ها (وترها ) قرار دارد که مانند ناخن انگشت عمل می کند.
سیم های این ساز از روده است و با دو مضراب که مانند انگشتانه به انگشت سبابه می کنند ، با هر دو دست نواخته می شود و چون نغمه های زیر و بم را می توان با هم به صدا درآورد،  آهنگ این ساز بسی مطلوب و دلنشین است. بخصوص که مانند سنتور انعکاس صدا هم ندارد. از این گدشته با خرک های متعددی که دارد ، می توان به سرعت صداها را عوض کرد و تغییر کوک داد. به این ترتیب ، نواقصی که در سنتور موجود بوده ، در این ساز از میان رفته است. صدای قانون ، هم به تنهایی و هم با ارکستر ،بسیار مطبوع است. ولی چون کم صداست و قوت سنتور را ندارد ، اگر در ارکستر به کار رود باید نوازندگان دیگر خیلی ملایم بزنند که صدای آن را نپوشانند.
سیم های ساز ، به تعداد 72 است که به فواصل دیاتونیک کوک می شوند ، برای تامین تغییرهای کوچک کافی است. جهت " کلید " های کوچکی را برای هر صدا پس از گوشی کوک تعبیه شده ، تغییر دهیم. قانون به مثابه همراهی کننده آواز کمتر به کار می رود، ولی در شرکت با ارکستر ، به همان خوبی عود صدادهندگی دارد. قانون سازان مصری را می توان از صدها سال پیش ، یکی از بهترین سازندگان آن معرفی کرد.
قانون معمول در ترکیه دارای 72 سیم است. سیم از روده گوسفند یا نوعی نایلون ساخته شده که به دور گوشی هایی که وضع ستونی دارند ، پیچیده می شوند. وسیله نواختن ، مضرابی است که توسط انگشتانه به انگشت سبابه می کنند. هر سه سیم قانون هم صدا کوک شده و یک صوت از آنها بر می آید. از این رو از قانون 72 سیم ، تنها می توان 24 صوت به دست آورد. قانون مصری 78 سیمی و 26 صوتی است.
سطح فوقانی قانون متشکل از پوششی چوبی ، به شکل ذوزنقه است که سمت راست نوازنده ، قسمتی کم و بیش باریک آزاد است. که به پنج خانه چهار گوش ( طی ارتفاع ساز ) تقسیم شده ، روی آن پوست می کشند. ضلع سمت راست ( به طول تقریبی 40 سانتیمتر ) قائم به هر دو ضلع موازی پیش گرفته است و ضلع چپ اضلاع موازی را به طور مورب قطع می کند. گاه چهار تکه جداگانه یا یک تکه ، روی پوست خرک نصب می شود که پنج پایه در زیر پوست تکیه می کند. در طرف چپ نوازنده 26 گوشی سه تایی به طور عمودی و 156 تغییر دهنده کوچک مسی ، یا از فلزی دیگر قرار دارند به این ترتیب بر روی هر سه سیم هم صدا ، 16 کلید ، در محلی که سیم ها به گوشی ها می رسند، مورد استفاده قرار می گیرند. با این کلیدها ، صدای ساز در هر سه سیم جداگانه ، اندکی به دلخواه زیر و بم می شود ، اما تنظیم کوک به وسیله گوشی ها صورت می گیرد. هرگاه نوازنده بخواهد در مقامی دیگر بنوازد ، با دست چپ کلیدها را بالا یا پایین می برد و در همین حال با دست راست روی سیم ها می نوازد.
 
شیوه نواختن قانون:
تکنواز (سولیست) قانون ، هرگاه با ارکستر همراهی می شود در ردیف اول نوازندگان می نشیند و اگر در نقش همراهی با تکسرا اجرا کند ، روبروی او قرار می گیرد که در این حالت نقش رهبر تکسرا را ایفا می کند.برای نواختن ساز ، آن را باید روی زانوها یا روی میز قرار داد. نوازنده قانون در حالی که روی صندلی نشسته است ، ساز را در هنگام نوازندگی روی زانوی خود می گذارد.( تا 50 سال پیش ، ساز خیلی پایین تر از بدن نوازنده قرار می گرفت).
نوازنده دو دست خود را به فاصله یک اکتاو روی ساز می گذارد و دست چپ اندکی دیرتر از دست راست به سیم زخمه می زند ، در این حالت صوتی دو صدایی و همنام به فاصله یک اکتاو از ساز شنیده می شود.
ویژگی های قانون :
قانون سازی است که برای تکنوازی و گروه نوازی استفاده می شود. بعلت وجود پرده گردان امکان اجرای تمام فواصل موسیقی ملی با این ساز وجود دارد. آکوردهای چند صدایی را نیز می توان با انگشت های مختلف با قانون اجرا کرد. انواع حالت های کمی و کیفی از جمله گلیساندو ، پیتسیکاتو ، تکیه ، پاساژ ، آرپژ و ... در این ساز قابل اجراست. در روش قانون نوازی ایرانی از مضراب ریز برای نگه داشتن زمان کامل صدا استفاده می شود. این ساز در کشورهای دیگر مانند مصر ، ترکیه ، ارمنستان و ... در اندازه ها و وسعت های صوتی و متفاوت به کار گرفته می شود. برای قانون نیز علائم قراردادی مخصوصی به منظور استفاده از انگشت ها و نیز حالت های مختلف موسیقی وجود دارند. در این ساز اجرای مضراب ریز فقط با یک دست بصورت مختلف نیز امکان پذیر است.