آشنایی با ساز کنترباس و تفاوت آن با خانواده ویولن

دوبل باس یا همان کنترباس، سالهای سال است که بعنوان بزرگترین ساز زهی، عضو جدایی ناپذیرارکسترهای سمفونیک قلمداد می شود. علاوه بر آن از زمان پیداش موسیقی Jazz استفاده از این ساز در ارکسترهای کوچک و بزرگ Jazz بعنوان یک عامل اصلی نگهدارنده ریتم، در کنار درامز و نیز اجرای سولو همواره مورد توجه بوده است.
بزرگ ترین ساز خانواده زهی – آرشه ای ها محسوب می شود . دارای بم ترین گستره صوتی در خانواده های زهی – آرشه ای ها می باشد . کوک سیم های این ساز به ترتیب از زیر به بم عبارت است از : سل (سیم اول) ر (سیم دوم) لا (سیم سوم) می (سیم چهارم) سیم های کنترباس برعکس سیم های ویلن کوک می شوند . این ساز یک اکتاو بم تر از نت نوشته شده صدا می دهد.
این ساز دارای ۴ سیم است، اما نمونه‌های ۵ سیمه این ساز نیز وجود دارد.( کنترباس‌های ۵ سیمه قادرند ۴ نت بمتر از کنترباس‌های ۴ سیمه اجرا کنند) سیم‌های کنترباس با فاصلهٔ چهارم درست کوک می‌شوند. اولین سیم کنترباس که زیرترین کوک را دارد .

ریشه های پیدایش

از کنترباس به عنوان تنها ساز مدرن خانواده ویولا دا گامبا نام برده می‌شود، خانواده‌ای که اصلیت اروپایی دارد و در قرن ۱۵ میلادی پدید آمد. به همین خاطر می‌توانیم به این ساز ویول بیس نیز بگوییم. با این حال این مسئله که آیا کنترباس مستقیماً از خانواده ویولا دا گامبا است یا نه، به طور کامل به جواب نرسیده‌است.
تا قبل از صده ۲۰ میلادی بسیاری از کنترباس‌ها تنها سه سیم داشتند، در مقابل سازهای معمول خانواده ویولا دا گامبا که پنج یا شش سیم داشتند، و یا سازهای خانواده ویولون که چهار سیم داشتند.
پال برن در کتاب «تاریخی از کنتر باس»، با اشاره به چندین منبع می‌گوید کنترباس به عنوان یک بیس حقیقی در خانواده ویولون ریشه دارد. وی توضیح می‌دهد، در صورتی که شکل ظاهری کنترباس به خانواده ویولا دا گامبا شبیه می‌باشد، اما ساختمان داخلی‌اش تقریباً با سازهای خانواده ویولون برابری می‌کند، و با ساختمان داخلی ویولاها بسیار متفاوت می‌باشد.

این ساز که گاهی تحت عنوان ویولن باس (Bass Violin) هم نامیده می شود در واقع از خانواده ویولن یا اگر دقیقتر بخواهیم بررسی کنیم به خانواده ای موسوم به ویول (Viol و یا بطور مشخص Viola da Gamba) تعلق دارد  که سابقه آن به قرن پانزدهم در اروپا باز می گردد. یک نگاه ساده کاملآ مشخص می کند که کنترباس های امروزی بیشتر به ساز های خانواده ویول شباهت دارند تا ویولن.

در میان خانواده سازهای ویول، کنترباس نزدیکترین شباهت را به سازی بنام Violone دارد که به معنی "ویول بزرگ"است. نکته بسیار جالب آن است که Violone بر خلاف اغلب سازهای زهی متداول امروزی، مانند گیتار دارای فرت است و نوازنده آن بسادگی می تواند محل نت های مورد نظر خود را روی دسته (یا همان گردن ساز) پیدا کند.

(در اینجا لازم است اشاره شود که برخی از کارشناسان با این موضوع مخالف هستند و آنرا از نسل ویولون می داند. آنها معتقدند حتی اگر در بدترین شرایط کنتر باس از خانواده ویول باشد، ساختمان امروزی آن بیشتر شبیه به ویولن است تا ویول؛ که دلیل اصلی آنها بیشتر نداشتن فرت در کنترباس است.)

دیگر تفاوت Violone نسبت به کنترباس در تعداد سیم های آن است یک کنترباس امروزی دارای چهار سیم است، حال آنکه Violone دارای شش سیم بوده است. پس از ساخت کنترباس تا مدتها این ساز دارای سه سیم بود، اما از اواخر قرن نوزدهم به بعد و در قرن بیستم استاندارد چهار سیم برای این ساز به رسمیت شناخته شده است.

کنترباس با شانه های افتاده طرحی است که بیشتر در قرن هجدهم در آلمان تولید می شده است.
برای توجه به تفاوتهای آشکار کنترباس از خانواده ویولن به این نکته نیز باید توجه کرد که سیم های این ساز عمومآ با فاصله های چهارم کوک می شود یعنی می، لا، ر و سل در حالی که در ویولن اغلب با فاصله های پنجم و بصورت سل، ر، لا و می کوک می شود. البته شاید علت آن کمتر شدن کشش سیم ها باشد تا نوازنده بتواند با نیروی کمتری نت ها را روی سیم ها بگیرد.


علت نامگذاری

دلیل آنکه به این ساز دوبل باس گفته می شود آن است که نام کنترباس یا Contrabbasso  در ایتالیایی برای سازهایی بکار برده می شد که یک اکتاو زیر بخش باس (ویولن سل یا چلو) در ارکستر حضور پیدا می کردند. این سازها عمومآ همان ملودی باس را یک اکتاو پایین تر اجرا می کردند و به همین دلیل به آن دوبل باس به معنی تکرار کننده بخش باس گفته می شود.


اما آنچه مسلم است امروزه نقش این ساز در ارکسترهای سمفونیک و بخصوص Jazz به مراتب بیش از تکرار ملودی دیگر بخشهای موسیقی است.

از این ساز تحت اسامی زیر نیز یاد می شود :

چه این ساز را به خانواده ویولن نسبت دهیم و چه به خانواده ویول مشکلی که در ساخت آن وجود دارد این است که هرگز استانداردی برای طراحی و ساخت کامل ساز بوجود نیامده است.

امروزه این ساز در سه طرح اصلی ساخته می شود، یکی شباهت بسیاری به خانواده ویولن دارد، یکی به خانواده ویول و دیگری به خانواده ای از گیتارها بنام بوستو (Busetto)، که البته نسبت به دو حالت دیگر کمتر تولید می شود.

مشکل به اینجا نیز ختم نمی شود، حتی سازندگانی که این ساز را در یکی از دسته های فوق می سازند، ممکن است در ساخت قسمت پشتی ساز طرح یکسانی را رعایت نکنند. ممکن است یکی آنرا گرد بسازد، یکی با با حالت انحناء شبیه به ویولن و حتی صاف و مسطح و یا با یک زاویه تیز  و ...

شانه های کنترباس نیز به طرق مختلف ساخته می شود گاهی شانه ها همانند ویولن مشخص است و گاهی حالت افتاده دارد.

مشکلات کاربردی

سبکی نسبی این ساز نوازنده را همواره وسوسه می کند که ساز را با خود حمل کند، اما حجم زیادی که اشغال می کند معمولآ دردسرهای مخصوص به خود را دارد. 

از دیگر مشکلات این ساز آن است که به دلیل چوبی بودن و بزرگی حساسیت بیشتری نسبت به سایر سازهای مشابه در مقابل تغییر شرایط محیطی (گرمی و سردی، رطوبت و ...از خود نشان می دهد و چون عمومآ به هنگام تمرین و اجرا جابجا می شود معمولآ مزاحمتهایی را در این زمینه برای نوازنده ایجاد می کند.

ارتفاع یک کنترباس دست کم چیزی در حدود ۱۸۰ سانتیمتر است و از آنجایی که سازهای یک چهارم و یک دوم سایز کنترباس نیز موجود است بنابراین سن شروع به تمرین با این ساز باید هنگامی باشد که هنرجو بتواند آنرا به راحتی در دست بگیرد و به آن تسلط داشته باشد.
در مواردی که هنرجویان علاقمند به یادگیری این ساز از سنین پایین تری هستند، ممکن است با ویولن سل یا حتی گیتار بیس آموزش را آغاز کنند.

کوک

همانطور که گفته شد یک دوبل باس معمولآ بصورت E-A-D-G کوک می شود. در این کوک نت می، بم ترین نت است که فرکانسی معادل بم ترین نت می روی پیانو یعنی چیزی در حدود ۴۱ هرتز را دارد. تحت این شرایط نت سل (G) معادل نت سل ای است که در اکتاو دوم زیر نت دو وسط پیانو قرار دارد.

لازم به ذکر است که برخی از نوازندگان با توجه به قطعه ای که می خواهند اجرا کنند ممکن است کوک ساز خود را تغییر دهند مثلآ F#-B-E-A و یا  ... این مورد بخصوص به هنگامی رخ می دهد که نوازنده بخواهد بصورت سولو هنر نمایی کند. تحت این شرایط با وجود آنکه کشش سیم ها بیشتر و نوازندگی سخت تر می شود، اما نوازنده امکان اجرای نت های زیرتر را خواهد داشت.
کوک دیگری نیز متداول است که در آن با استفاده از فاصله های پنجم ساز را بصورت C-G-D-A کوک می کنند. این کوک بیشتر محبوب نوازندگان Jazz است، چرا که تحت این شرایط آنها به راحتی می توانند فاصله های نهم و دهم - که کاربرد زیادی در Jazz دارند - را بگیرند.
نباید فراموش کرد که کوک فاصله پنجم توانایی این را دارد که از طریق هارمونیک ها دیگر سیم ها را به ارتعاش در آورد و به همین دلیل معمولآ صدای بلند تر و غنی تری از کوک فاصله چهارم دارد.

آرشه

برای نواختن کنترباس دو مدل آرشه توسط نوازندگان این ساز استفاده می‌شود :۱- آرشهٔ آلمانی ۲-آرشهٔ فرانسوی . از نظر ساختمان آرشه، در آرشهٔ فرانسوی فاصلهٔ بین فراگ آرشه و چوب کمتر از آرشهٔ آلمانی است .(آرشهٔ فرانسوی شبیه به آرشهٔ دیگر سازهای زهی میباشد). هرکدام از این دو نوع آرشه دارای تکنیک نوازندگی متفاوت میباشد.