دنیای موسیقی

دنیای موسیقی با شما در زمینه های مختلف موسیقی اعم از آشنایی با سازها، اخبار موسیقی ایران و جهان، آموزش موسیقی و ... همراه خواهد بود.

دنیای موسیقی با شما در زمینه های مختلف موسیقی اعم از آشنایی با سازها، اخبار موسیقی ایران و جهان، آموزش موسیقی و ... همراه خواهد بود.

طبقه بندی موضوعی

آشنایی با ساز تنبک

شنبه, ۱۴ بهمن ۱۳۹۶، ۰۶:۱۰ ب.ظ


آشنایی با ساز تنبک


پیشینه
قدمت تنبک با نام‌های پهلوی دمبلک به پیش از اسلام می‌رسد و بنابر نظر دکتر معین دمبک صورت دگرگون‌شدهٔ همین نام است.
تنبک در چند دههٔ اخیر پیشرفت چشم‌گیری کرده و به عنوان سازی تکنواز و مستقل مطرح شده است. این پیشرفت مرهون تلاش استادان این ساز است، که در این میان نقش استاد فقید حسین تهرانی به قدری اهمیت دارد که می‌توان از او به‌عنوان پدر تنبک نوازی نوین ایران یاد کرد.

 ریشه نام

دربارهٔ وجه تسمیه این ساز، هنوز یک رای نهایی حاصل نشده‌است. بهمن رجبی معتقداست که نام این ساز در اصل تنبک بوده و تبدیل آن به تمبک به دلیل قلب حرف «ن» ساکن به «م»، قبل از حرف «ب» است؛ مثل اتفاقی که در تلفظ واژهٔ «شنبه» می‌افتد. (تنبک و نگرشی به ریتم از زوایای مختلف نوشته بهمن رجبی) اما گروهی دیگر اعتقاد دارند که صورت «تنبک» منشاء منطقی نداشته و به همین دلیل به اشتباه در میان مردم رواج یافته است. اما در نوازندگی این ساز از تکنیک‌هایی به نام‌های «تُم»، «بک»، «پلنگ» و «ریز» استفاده می‌شود؛ بنابراین چندان بعید نیست اگر نامگذاری «تمبک» بر اساس همین اسامی صورت گرفته باشد. از دیدگاه زبان‌شناسان واژه Tambourine که در زبان‌های اروپایی برای تمبک به کار می‌رود از واژهٔ تنبور پهلوی وام گرفته شده‌است.

تنبک یکی از سازهای کوبه‌ای پوستی است و از نظر سازشناسی جزء طبل‌های جام‌شکل محسوب می‌شود که از این خانواده می‌توان به سازهای مشابه مانند داربوکا در کشورهای عربی و ترکیه و همچنین زیربغلی در افغانستان اشاره کرد.
این ساز از چوب درخت گردو، افرا یا توت به صورت یک تکه در 2 قسمت تنه (حجیم تر) و نفیر (باریکتر) در اندازه‌های مختلف ساخته می‌شود.
طول تمبک از دهانه بزرگ تا دهانه کوچک معمولا 44 سانتی متر است. هنگام نوازندگی، تمبک را افقی به صورتی که دهانه بزرگتر رو به بیرون باشد روی ران پا می‌گذارند و با دو دست بر پوست ضربه می‌زنند.
در ارکستر معمولان از تمبک‌های بزرگتر و در تکنوازی از تمبک‌هایکوچکتر استفاده می‌شود.

دهانه بزرگ: قطر دهانه بزرگ که روی آن پوست کشیده می‌شود، در تمبک ارکستر، از بیرون 32 و از داخل 27 سانتی متر است. دهانه بزرگ باید دایره کامل باشد تا صدا در تمام نقاط کناره یکسان باشد.

تنه: تنه به قسمت حجیم تر تمبک گفته می‌شود که طول آن در تمبک ارکستر حدود 28 و در تمبک تکنوازی 18 سانتی‌متر و تا حدی محدب است و در عرض آن شیارهایی (عاج) ایجاد می‌شوند که از لغزیدن تمبک هنگام نواختن جلوگیری می‌کنند. گاه در هنگام نوازندگی با کشیدن ناخن یا حلقه انگشتر روی این شیارها صدای خاصی ایجاد می‌شود.

نفیر: نفیر یا گلو به قسمت باریکتر تمبک، بین تنه و دهانه کوچک گفته می‌شود. طول آن از تنه تا دهانه کوچک حدود 26 و قطر بیرونی آن حدود 18 سانتی متر است. تراش نفیر از بیرون استوانه‌ای شکل و از داخل مخروطی(شیپوری) است و دهانه کوچکتر شیپور به تنه متصل است.

دهانه کوچک: دهانه کوچک در ادامه نفیر قرار دارد که در واقع محل خروج صدای حاصل از ارتعاشات پوست توسط ضربه‌های 2 دست است و قطر آن در تمبک ارکستر 22 و در تمبک تکنوازی 18 سانتی متر است.

پوست: پوست تمبک تکنوازی به علت حجم کوچک آن نازک‌تر است و برای تمبک ارکستر از پوست ضخیم تر، کهنه و عمل آمده بز یا میش استفاده می شود. پوست را با چسب یا سریش روی لبه بیرونی دهانه بزرگ می‌چسبانند.
تمبک در همراهی با سازهای دیگر و تکنوازی و گروه نوازی سازهای کوبه‌ای قابلیت اجرا دارد. انواع تمبک، از جمله تمبک زورخانه در حجم بزرگ نیز معمول است.
قدمت تنبک با نام‌های پهلوی دمبلک و تنبور به پیش از اسلام می‌رسد و طبق نظر دکتر معین دمبک صورت دگرگون‌شده همین نام است.
تمبک در چند دهه اخیر پیشرفت چشمگیری کرده و به عنوان سازی تکنواز و مستقل مطرح شده است. این پیشرفت مرهون تلاش استادان این ساز است که در این میان نقش استاد حسین تهرانی به قدری اهمیت می‌یابد که از او می‌توان با عنوان پدر تنبک‌نوازی نوین ایران یاد کرد.
در جهانی ساختن این ساز، مرحوم ناصر فرهنگ‌فر، مرحوم امیر ناصر افتتاح، استاد محمد اسماعیلی، پژمان حدادی و بهمن رجبی نیز نقش مهمی داشته‌اند.


آشنایی با ساز تنبک


ساختمان تنبک

بدنهٔ تنبک را در گذشته از جنس چوب، سفال و گاهی هم فلز می‌ساختند، لیکن امروزه از جنس چوب می‌سازند. تنبک از قسمت‌های زیر تشکیل شده است:
پوست
دهانهٔ بزرگ
تنه
پا
گلویی (نفیر)
دهانهٔ کوچک (کالیبر)
از حلقه در انگشت‌های وسطی دستان می‌توان با زدن روی پوست دهانه بزرگ چسبیده به تنه و شیارهای روی تنه با کشیدن حلقه‌ها اصوات و شیرین کاری‌های متنوع و جالبی اجرا کرد

پوست تمبک :
از حساس ترین قسمتهای آن به شمار می آید و از ظرافتهای خاصی برخوردار است معمولاً در تمبک پوست حیوانات مختلف مانند بز، میش، بره، آهو، گوساله، ماهی، بزکوهی یا اخیراً پوست اسب را مورد استفاده قرار می دهند. تعمیرکاران ورزیده آلات موسیقی معتقدند که پوست خوب باید دارای مشخصات زیر باشد :
1-    قطر پوست در تمام نقاط آن کاملاً یکسان باشد. به عبارت دیگر قسمتهایی از آن کلفت و قسمتهای دیگر نازک نباشد.
2-    رنگ پوست نیز باید کاملاً یکسان و یکنواخت به چشم آید، یعنی به اصطلاح اهل فن بعضی قسمتهای پوست تگرگ نداشته باشد که منظور همان دانه دانه نداشتن پوست است.
3-    پوست تنبک به اصطلاح آهکی نباشد.


آشنایی با ساز تنبک


دهانه بزرگ :
در حقیقت همان دهانه گشاد یا فراخ ساز را تشکیل می دهد که پوست روی آن کشیده می شود. اندازه ی قطر دهانه بزرگ، متناسب با کوچکی و بزرگی آن فرق می کند. به بیان دیگر کاملاً مشخص شده و استاندارد نیست که نه باید و نه می تواند هم باشد از نظر ساختمان ظاهری نیز، همان طور که از اسم آن پیداست به شکل دایره است و اگر دایره ای کامل باشد، چرا که همیشه دوره بزرگ به شکل دایره در نمی آید صدا در تمام نقاط کناره تمبک، یکسان شنیده خواهد شد.
تنه :
این قسمت از ساز که کاسه طنین یا به عبارت دیگر کاسه اکوی تنبک را تشکیل می دهد ، دقیقاً همان قسمت پرچم استوانه می باشد. تنه باید از رو عاج داشته ولی از داخل صاف باشد. منظور از عاج شیارهایی است که روی تنه به موازات دهانه بزرگ ایجاد می کنند. عده ای نیز می گویند: اولاً تنبک روی زانوان نوازنده راحت تر قرار گرفته و لغزش پیدا نمی کند و ثانیاً نوازنده می تواند با کشیدن پشت ناخن یا حلقه ها روی شیارهای مزبور ، صدای مخصوص ایجاد کند و این کار نیز از عهده نوازندگان ورزیده ساخته است.
نفیر :
قسمتی از بدنه ی تنبک است که دارای قطر کمتری نسبت به تنه بوده و از آن باریکتر است که از یک طرف به تنه و از سوی دیگر به دهانه کوچک شیپور مانند ختم می شود و چون شبیه گلوی انسان است به آن گلویی نیز می گویند این قسمت از تنبک همچنان که از نام آن پیداست بخشی که صدای ساز، فریاد کنان و فغان کنان از آن خارج می شود.

مختصری از ساخت ساز تنبک:
برای ساخت تمبک معمولاً از چوب درختان گردو که تا کنون بهترین نوع چوب برای ساخت تمبک شناخته شده است، توت، افرا و یک نوع درخت که به چوب سیاه معروف است و چوبی معروف به چوب جنگلی استفاده می کنند. پس از انتخاب درخت ، کنده اش را بین یک سال و نیم تا دو سال در سایه ی آفتاب می گذراند تا آب آن به کلی خشک شود و آن گاه قسمت قطور آن را انتخاب و جدا می کنند. از این جهت از قسمت قطور کنده ی درخت استفاده می کنند که بدنه تمبک به اصطلاح یکپارچه درآید. بعد آن را در دیگ پر از آب قرار داده و می جوشانند. دلیل جوشاندن آن نیز این است که بدنه تمبک بعدها خمیدگی پیدا نکند و بعد آن را در حدود پانزده روز کمتر یا بیشتر، لای انبوهی از پهن خشک قرار می دهند. این عمل علاوه بر اینکه چوب را کاملاً خشک می کند که این خود در طنین ساز رل مهمی دارد وبر استحکام آن نیز می افزاید و به این ترتیب چوب برای ساختن تمبک مهیا و آماده می شود. البته امروزه روشهای دیگری برای ساخت این ساز استفاده می شود که این تنها به دلیل تقاضای زیاد و عرضه نامعقول می باشد.

نکاتی ازآکوستیک تنبک:
ساز تمبک علاوه بر جنبه موسیقایی خود سیستمی فیزیکی نیز می باشد. این سیستم از بخش های مختلف که وظایف خاصی دارند تشکیل شده است. در حالی که نوازنده با اعمال نیرو بر ساز آن را مرتعش می کند ، برآیند پاسخ های اجزای سیستم منتهی به ایجاد خصوصیات کمی و کیفی صوت حاصله از ساز می شود.یکی از جنبه های بررسی ساز تمبک مطالعه آن در جهت توصیف روابط فیزیکی حاکم بر آن است.

به عنوان مثال می توان ابعاد زیر را بررسی کرد:
کیفیت صوت
محدوده صوتی
ماهیت صدادهی و فیزیک صدای آن
قابلیتهای رنگ آمیزی صوتی ساز


آشنایی با ساز تنبک


پوست تنبک :
1-    مد های ارتعاش پوست در تمبک و سایر ساز های پوستی بر خلاف ارتعاش سیم در سازهای زهی هارمونیکنبوده و در بهترین حالت خود شبه- هارمونیکمی باشند. ساختار طیفصدای تمبک وابستگی کامل به جنس و ساختار داخلی پوست و عملکرد محفظه داخلی بدنه تمبک دارد.
2-    وسعت منطقه ضربه خورنده تعیین کننده نوع مد های ارتعاشی حاصله است . اگر در یک ناحیه خاص ضربه ای با یک انگشت و سپس با مثلا 4 انگشت به هم چسبیده نواخته شود ، در حالت دوم مدهای ارتعاشی بم تر شاخص ترند و در حالت اول مدهای ارتعاشی زیر تر.
3-    هرچه بخش ضربه زننده صلب و سخت تر باشد مدهای ارتعاشی زیر تر شاخص ترند.
4-    نوازنده می تواند بلا فاصله بعد از اجرای تکنیک و با گذاشتن آهسته دست بر پوست مدهای ارتعاش پوست را میرا کرده و صدا را خفه کند.
5-    با گذاشتن تکه ای پارچه بر روی پوست ، مدهای ارتعاشی زیر تر میرا شده و رنگ صدا بم و گرفته می شود.
6-    نوازنده قادر است بر نقاط متفاوتی از پوست ضربه بزند(بدون اجرای تکنیک های گرفته). دراین حالت مدهای ارتعاشی متفاوتی در ساختار طیف صدای تمبک اهمیت پیدا می کنند . مثلا در تکنیک پلنگ مدهای ارتعاشی زیرتر و درتکنیک تم مدهای بم تر شاخصند و همین باعث تفاوت در رنگ صدا می گردد. در محل ضربه مدهای دارای شکم ارتعاش(نقاطی از پوست که دارای جابجایی بر اثر ضربه اند) و نه مدهای دارای گره ارتعاشی(نقاطی از پوست که ساکنند)مرتعش می شوند.به این ترتیب با اجرای تکنیک تم در وسط پوست ، مدهای ارتعاشی دایره ای با شکم در وسط پوست و گره در لبه پوست ایجاد می شوند . این مدها در بم ترین نقاط طیف تمبک قرار دارند.
7-    پوست در سازهایی مانند تمبک به لبه محدود بوده و تحت کشیدگی ناهمگن از تحت تمام جهات قراردارد. این کشیدگی فرکانس ارتعاشی خاصی را به صدای حاصل از ضربه می دهد . کوک صدا در تمبک تابع این کشش و عملکرد محفظه داخلی کاسه تمبک است. در تمبک های زیر خوان( مثلا با کوک MI) کوک تمبک وابستگی بسیاری به سومین مود ارتعاشی دارد در حالیکه این وابستگی در تمبک های بم خوان ( مثلا با کوک LA) متفاوت است.
8-    نوازنده قادر است با گرفتن نقاط خاصی از پوست و و تغییر کشش آن ارتفاع صدا و نت حاصل از آن را تغییر دهد.
9-    نوازنده قادر است حین ضربه زدن و با گذاشتن نوک انگشت به صورت لمس ملایم پوست در آن نقطه گره ارتعاشی ایجاد نماید . به این ترتیب تنها مدهای ارتعاشی تحریک می شوند که در آن نقطه گره ارتعاشی دارند.


آشنایی با ساز تنبک



بدنه تنبک:

1-    محفظه داخلی تمبک ساختار نهایی طیف صدای تمبک را تعیین می نماید.
2-    با حذف بدنه تمبک صدا دهی آن متفاوت می گردد و شبیه طبل های قابدار می شود. علت آن این است که پوست مرتعش در ساز هایی مانند دف که نوعی طبل قاب داراست دارای الگوی طیف صوتی پوست های مرتعش بدون بدنه می باشند. همین اتفاق با حذف کاسه تیمپانی نیز مشاهده می شود.
3-    عملکرد کاسه تمبک با تشدید بخشهایی از ساختار طیف صدای تمبک مشخص می گردد. در واقع کوک در صدای تمبک که وابسته به مود ارتعاشی خاصی است توسط محفظه داخلی بدنه ساز تعریف می شود.
4-    بدنه تمبک با نفیر انتهایی خود مانند یک تشدیدگر هلمهولتزیاست. بازدن ضربه به مرکز پوست و بسته به کشش پوست ، حجم داخلی کاسه ، دهانه داخلی نفیر متصل به کاسه و طول گردن نفیر صدای بسیار بمی تولید می گردد که در ساختار طیف خود تقریبا به صورت یک موج سینوس خالص بم مشخص است.
5-    اگر بدنه تمبک فلزی باشد همانند بدنه فلزی تیمپانی مودهای ارتعاشی زیر تر تشدید می گردد .


نظرات  (۰)

هیچ نظری هنوز ثبت نشده است

ارسال نظر

ارسال نظر آزاد است، اما اگر قبلا در بیان ثبت نام کرده اید می توانید ابتدا وارد شوید.
شما میتوانید از این تگهای html استفاده کنید:
<b> یا <strong>، <em> یا <i>، <u>، <strike> یا <s>، <sup>، <sub>، <blockquote>، <code>، <pre>، <hr>، <br>، <p>، <a href="" title="">، <span style="">، <div align="">
تجدید کد امنیتی