آشنایی با ساز دوتار

ساز دوتار

دوتار به عنوان یکی از مهمترین آلات موسیقی سنتی در خراسان شمالی است. دوتار نوازی خراسان شمالی و بخشی گری، به عنوان یکی از میراث ملی ایران زمین در یونسکو به ثبت رسیده است. دوتار یکی از سازهای مضرابی موسیقی ایرانی است و همان‌گونه که از نام آن برمی‌آید، دارای دو سیم (تار) است. این ساز را معمولاً با مضراب نمی‌نوازند و با ناخن، زخمه می‌زنند. دوتار شمال خراسان یکی از سازهای کهن شمال شرقی کشور به شمار می‌رود و بخش اعظمی از فرهنگ موسیقایی این سرزمین را در خود جای داد است. گستره جغرافیایی موسیقی این منطقه را به گونه‌ای چندفرهنگی تبدیل کرده است که از داشته‌های فرهنگ اقوام ترک، کرد و ترکمن که در این سرزمین‌ها ساکن هستند بهره می‌برد.
ساز دوتار پیشینه کهن در تاریخ فرهنگی این بخش از سرزمین ایران دارد که به سال‌های دور برمی‌گردد. روایت‌های افسانه‌ای، عاشقانه و حماسی در فرهنگ منطقه شمال خراسان همیشه با هم‌نوازی ساز دوتار همراه بوده است. به کسانی که داستان‌ها و روایت‌های کهن این سرزمین را به همراه تنبور اجرا می‌کنند بخشی می‌گویند، در این منطقه جغرافیایی تعداد بخشی‌های ترک زبان بیشتر بوده که مهمترین دلیل آن گویش ترکی خاص مردمان شمال خراسان است که رواج بیشتری نسبت به گویش‌ها و لهجه‌های دیگر دارد. دوتار به عنوان مهمترین ساز در فرهنگ موسیقایی شمال خراسان همیشه مورد توجه بوده است، که مهمترین وظیفه آن انتقال روایت و داستان‌های پندآمیز گذشتگان به نسلهای بعدی بوده است، استفاده ساز برای همراهی داستانها انتخاب هوشمندانه‌ای از سوی مردمان این منطقه به شمار می‌رود چرا که مردمان با حفط کردن بخش‌هایی از موسیقی، پند داستان‌ها را آسان‌تر متوجه می‌شدند. از میان این داستانها که به وسلیه دوتار بخشی‌های خراسان شمالی روایت می‌شدند می‌توان به داستان شاه اسماعیل، زهره و طاهر، اصلی و کرم، کور اوغلی، غریب و شاه صنم، لیلی و مجنون، گل افروز و دوست محمد اشاره کرد، این قسمت از فرهنگ شفاهی موسیقی شمال خراسان تا اندازه ای تاثیرگذار عمل کرد که به سرزمین‌های مرکزی فلات ایران نیز نفوذ کرد.
قسمت دیگر موسیقی شمال خراسان که توسط دوتار نوازان این منطقه اجرا می‌شود، مقام‌های نواحی این منطقه است که به هفت مقام شهرت دارد. مرحوم حاج قربان سلیمانی و محمد حسین یگانه هر کدام به شیوه خود این مقام‌ها را ادا می‌کردند، اما نکات مشترک در میان آنها بهره گیری از مقام‌های نوایی، تجنیس، شاه ختایی و گرایلی است. این نغمات و مقام‌ها در خود نیز به دو بخش آوازی و ریتمیک تقسیم می‌شوند ، آوازها اغلب داستانها را بیان می‌کنند و نغمات ریتمیک در میان داستانها و برای گذار به روایت بعدی مورد استفاده قرار می‌گیردند ، از مهمترین مقامی که با ریتم همراه است می‌توان به مقام حریف کش اشاره کرد.

ساختار دوتار:
از نظر ساختاری نیز دوتار منطقه شمال خراسان با توجه به گستره جغرافیایی انواع گوناگون دارد، برای مثال دوتار شهر قوچان با دوتار درگز از نظر صدادهی و نوع ادای نغمات تفاوت‌هایی دارند اما همگی این سازها در اصول اولیه ساخت از جمله کاسه‌ها، اندازه دسته ساز و . . . با هم شباهت‌های بسیاری دارند. یکی از جالب‌ترین نکات نوازندگی این ساز که در بیشتر سازهای بومی شرق و شمال شرق فلات ایران مرسوم بوده ، کوک‌های متفاوت این ساز بر اساس سیلقه نوازندگی است برای مثال هر نوازنده این امکان را دارد با بهره گیری از کوک دلخواه خود بر روی ساز نغمه هایش را اجرا کند. دوتار شمال خراسان از لحاظ تکنیک اجرایی شباهت بسیاری به گونه ترکمن این ساز دارد با این تفاوت که نوازنده در هنگام به صدا درآوردن سیم‌ها با دست راست از تکنیک‌های مختص این منطقه بهره می‌برد.
این ساز در طول تاریخ منطقه شمال خراسان نقش بسزایی در ادای آداب و رسوم این منطقه داشته است ، اهالی روستاها و شهرهای کوچک دور هم جمع می‌شدند و به صدای ساز و آواز بخشی‌ها گوش فرا می‌دادند. در چند دهه اخیر نیز دوتار شمال خراسان نقش قابل توجهی را در شناساندن فرهنگ کهن ایرانی به دیگر کشور‌های داشته است، حاج قربان سلیمانی در زمان حیات خود با حضور در جشنواره‌های متعدد بین‌المللی این فرهنگ کهن موسیقایی را به دیگر هنردوستان در سراسر جهان شناساند. امروزه با پیشرفت تکنولوژی و زندگی مدرن مردمان سازهای بومی کمتر در میان اهالی این منطقه مورد توجه قرار می‌گیردند اما در این میان همچنان کسانی هستند که دوتار نوازی را بخشی از فرهنگ اصیل خود می‌دانند و برای حفظ و ماندگاری آن می‌کوشند.
ساختار دوتار شمال خراسان دوتار جزء سازهای اندرونی محسوب می‌شود و در دست بخش‌ها نواخته می‌شود. ظاهرا دوتار ترکمن قدمت بیشتری نسبت به دوتار خراسانی دارد. دوتار در شمال خراسان دارای دو کوک است: یکی با نسبت چهارم و دیگری با نسبت پنجم. کوک چهارم را کوک نوایی و کوک پنجم را کوک ترکی و کردی می‌نامند و آهنگ‌های فارسی شمال خراسان نیز با کوک پنجم اجرا می‌شود. کوک‌های دوتار، یکی ترکی و دیگری کردی است. با کوک ترکی می‌توان آهنگ‌های گرایلی، تجنیس، شاختایی، نالش، دوست محمد، غریب و … با کوک کردی آهنگ‌های الله مزار، لو، درنا، جعفر قلی و … را اجرا کرد.
معمولا در مجالس شادی، اول شب برای ایجاد هیجان و رقص از سورنا و دهل و قشمه استفاده می‌شود و در پایان شب، بخشی‌ها در اندرون دوتار می‌نواختند. دوتارهای قدیمی در شمال خراسان از سازهای امروزی کوچکتر بوده اند. دوتار دارای کاسه‌ای گلابی‌شکل و دسته‌ای نسبتاً دراز و دو رشته سیم (تار) است. طول دستهٔ آن حدود ۶۰ سانتی‌متر و کل ساز حدود ۱ متر است. قسمت گلابی‌شکل این ساز از چوب درخت شاه‌توت و دستهٔ آن از چوب زردآلو یا درخت گردو ساخته می‌شود. در قدیم به جای سیم از ابریشم استفاده می‌شد. طبق نظر حاج حسین، برای سیم بم هشت لا و برای سیم زیر شش لا نخ ابریشم را به هم می-تابیدند. حاج حسین ایده‌آل صداگیری از ساز را نواختن با ابریشم می‌دانست، چرا که عقیده داشت زبان ساز یا سیم که در قدیم از ابریشم ساخته می‌شد، باید از جنس خود ساز (:چوب توت) باشد . حاجی قربان سلیمانی سیم زیر دوتار خود را مؤنث (: زن) و سیم بم را مذکر (: مرد) توصیف می‌کند. او، علاوه بر این، سیم زیر را به حضرت آدم و بم را به حوا نسبت می‌دهد. استفاده از تارهای ابریشمی به جای سیم فلزی نیز در شمال خراسان و در نواحی ترکمن نشین رایج بوده‌است. کاسه و صفحه دوتار از چوب توت و دسته آن معمولا از چوب زردآلو ساخته می‌شود. در قدیم به جای سیم از ابریشم استفاده می‌شده. اندازه‌های دوتار در شمال خراسان دارای استاندارد معینی نیست. دوتارهای فعلی دارای یازده و گاه دوازده پرده است. پرده‌های آن در فواصل نیم پرده نه چندان دقیق بسته می‌شود و فواصل کوچک‌تر از نیم پرده در پرده‌بندی آن وجود ندارد.