دستگاه شور
دستگاه های موسیقی ایرانی شامل دوازده آواز می باشد.
آوازها شامل: ۱) شور ۲) ابوعطا ۳) بیات ترک ۴) افشاری ۵) دشتی ۶)همایون ۷) اصفهان ۸) سه گاه ۹) چهارگاه ۱۰) نوا ۱۱) راست پنج گاه ۱۲) ماهور می باشد.
بررسی آواز شور:
ک روز به شیدایی در زلف تو آویزم وز دو لب شیرینت صد شور برانگیزم
تعریف: آوازی که به طریقی چشم گیر و پسندیده باعث به وجود آمدن وجد و حال شود شور خوانده شده است.
محل قرار نت شاهد درجه اول گام شور گسترده ملودی تا درجه چهارم گام
قدما این دستگاه را تحت عنوان ام الاواز نیز خوانده اند. از این دستگاه چهار آواز مهم مشتق می شود که به ترتیب قرار نت شاهد( ابو عطا، بیات ترک، افشاری، دشتی) هستند. دو تا از این مشتقات گامشان با شور یکی است. مانند ابوعطا و دشتی. و فرودهای نهایی این دو آواز به دستگاه شور انجام می شود.دو آواز دیگر افشاری و بیات ترک ضمن استقلال گام، فرودهای نهایی در درآمدهای خودشان انجام می شود.
گوشه های شور عبارتند از:
۱) درآمد، ۲) خارا ۳) ضجه موره ۴) اصول ۵) هداوندی ۶) مثنوی ۷) رهاوی ۸) پنجه مویه ۹) نغمه ۱۰) سلمک ۱۱) بیات شیراز ۱۲) هشتری ۱۳) گریلی ۱۴) روح الارواح ۱۵) شهناز ۱۶) زیرکش سلمک: (نوع اول) ۱۷) زیرکش سلمک: (نوع دوم) ۱۸) گلریز ۱۹) مجلس افروز ۲۰) بیات کرد ۲۱) قرچه ۲۲) رضوی۲۳) کاروانی ۲۴) جوادخانی ۲۵) تنگسیری ۲۶) حسینی ۲۷) ده ناصری (عمل گیسو) ۲۸) کرشمه ۲۹) تصنیف
نام گوشه : خارا (درآمد)
محل قرار نت شاهد درجه اول گام گستده ملودی تا درجه چهارم
تعریف: قدما قسمتی از شور را به عنوان درآمد می خوانده و می نواختند و آن را به خارا موسوم ساختند.
از نظر علمی ملودی گوشه خارا از زیر دانگ اولیه شور( دانگ مقدمه) شروع و پس از گردش های چند به دانگ اولیه گام شور ورود کرده و در پایان روی تونیک گام شور فرود می آید.
در خواب کرده ای ز رهاوی مرا کنون بیدار کن به زنگوله ام که آنم آرزوست
گوشه رهاوی
در ردیف موسیقی سنتی امروز رهاوی یا رهاب گوشه ای است که در دستگاه نوا و گاه در پایان آواز افشاری با ساز یا آواز اجرا می شود. به قول شادروان روح اله خالقی رهاب سوز و گداز و ندبه ندارد، بلکه به پیر تجربه دیده ای شبیه است که می خواهد آب خنکی بر دل داغدیده ی مصیبت دیدگان بریزد و آنان را با نصایح دلپذیر امید وار کند و در ضمن بگوید آرزو های بشر تمام شدنی نیست.پس برای آنکه آسوده زندگی کنیم باید دامان آرزو را فراتر کشیم. تا ادامه زندگی که گاه با رنج و محنت و زمانی با شادی و مسرت توام است سهل و آسان باشد.
مولانا در یک غزل خود نام یازده مقام از دوازده مقام اصلی رایج در زمان صفی الدین عبدالمومن را صریحا ذکر می کند.
می زن سه تا که یکتا، گشتم، مکن دو تایی
یا پرده "رهاوی" یا پرده ی رهایی
بی زیر و بی بم تو، ماییم در غم تو
درنای این "نوا" زن کافغان ز بی نوایی
قولی که در "عراق" است درمان این فراق است
بی قول دل بری تو، آخر بگو کجایی
ای آشنای شاهان، در پرده ی "سپاهان
بنواز جان ما را، از راه آشنایی
در جمع سست رایان رو "زنگُله" سرایان
کاری ببر بپایان، تا چند سست رایی
از هر دو "زیر افکند" بندی بر این دلم بند
آن هر دو خود یکیست و ما را دو می نمایی
گر یار راست کاری، ور قول راست داری
در "راست" قول برگو تا در "حجاز" آیی
در پرده "حسینی"، "عشاق" را در آور
وز "بوسلیک" و "مایه" بنمای دلگشایی
از تو "دوگاه" خواهند تو "چار گاه" بر گو
تو شمع این سرایی ای خوش که می سرایی
اکنون باید بررسی کرد که آیا الحان مندرج در ردیف فعلی موسیقی سنتی ایران از نظر حالات عاطفی شباهت و تناسبی با الحان همنام در دوران گذشته دارند یا نه.برای دستیابی به هدف به عنوان نمونه به کیفیت این ملودی یا لحن اشاره می کنم که در قرن هفتم هجری یعنی در زمان حیات صفی الدین عبد المومن (که با مولانا جلال الدین رومی هم عصر بودند)، جزو دوازده مقام اصلی بوده است. مولانا در غزلی که به طور قطع و یقین الهامات و جذبه های موسیقی او را وادار به سرودن آن کرده می فرماید:
ای چنگ پرده های "سپاهان" م آرزوست
وی نای ناله ی خوش سوزانم آرزوست
در پرده "حجاز" بگو خوش ترانه ای
من هدهدم صفیر سلیمانم آرزوست
از پرده ی عراق به "عشاق" تحفه بر
چون "راست" و "بوسلیک" خوش الحانم آرزوست
آغاز کن "حسینی" زیرا که "مایه" گفت
کان "زیرخرد" و "زیربزرگانم" آرزوست
این علم موسیقی بر من چون شهادت است
چون مومنم شهادت و ایمانم آرزوست
کسانی که با موسیقی ایرانی انس و الفت دارند، آنها که گوشهای حساس و موسیقی شناس دارند و آنها که خداوند نعمت شور و ذوق و حال را به ایشان عطا فرموده مفاهیم و معانی عاطفی هر یک از نغمات و گوشه های موسیقی سنتی ایران را در قلب و جان خود احساس می کنند. و می توانند تا حدی کیفیت تاثیر پذیری نغمات و دستگاه های ایرانی را توجیه و بیان کنند.
نام گوشه: ضجه موره
در موسیقی کرمانشاه نوعی آواز مقامی وجود دارد به نام هوره که قدیمی ترین آواز ایرانی است. ریتم این آواز آزاد است. بعضی از شاخه های مقام هوره عبارتند از: غریبی، ساروخانی، موری، هجرانی و مجنونی که این قطعات بیشتر با تنبور در مجالس نواخته می شوند. و نوعی آواز به نام هوره خوانی وجود دارد که مور نام دارد و اشعار آن حماسی است. یک نوع دیگر موره خوانی توسط زنان هنگام مرگ عزیزانشان در مجالس زنانه خوانده می شود که ملودی آن خیلی حزن آور است.
نت شاهد آن درجه دوم گام شور و گسترده ملودی تا درجه چهارم گام می رسد.
در ضمن ساختار آهنگ و ملودی این گوشه به گونه ای است که از طریق آن می توان براحتی از گام شور به گام همایون و باالعکس ورود نمود.
به دوستی که ز دست تو ضربت شمشیر
چنان موافق طبع آیدم که ضرب اصول
نام گوشه: اصول
محل قرار نت شاهد درجه اول گام
گسترده ملودی تا درجه چهارم گام
در موسیقی قدیم ایران ۲۴ نوع وزن یا ضرب یا اصول معمول بوده که به آنها بحر اصول می گفتند که امروزه چند نوع از این اصول هنوز متداول است. و از همه مشهورتر: ساقی نامه، صوفی نامه و شاهنامه خوانی است. بنابراین ضرب اصول رنگی بوده است وابسته به شور.
سعدی می گوید:
مغنی نوای طرب ساز کن
به قول و غزل قصه آغاز کن
که بار غمم بر زمین دوخت پای
به ضرب اصولم بر آور ز جای
نام گوشه هداوندی
محل قرار نت شاهد درجه اول گام
گسترده ملودی درجه چهارم گام
در اطراف تهران ،ساوه محله ای است به نام هداوند
نوعی از چهارپاره خوانی درپرده درآمدشورواصفهان مرسوم است که به هداوندی معروف است در حقیقت می توان این آواز را در همه پردهای یک دستگاه خواند. ملودی هداوندی در پرده بیات راجه بیات اصفهان به سوزوگداز معروف است.
من همان نایم که گر خوش بشنوی
با تو گویم شرح درد مثنوی
نام گوشه: مثنوی شور
محل قرار نت شاهد: درجه اول گام
گسترده ملودی: درجه آخرین گام
مثنوی در میان زنجیره ردیف موسیقی ایرانی جایگاهی ویژه برای خود دارد. حالتی از ملودی که در همه پرده ها و درجات گام یک دستگاه و آواز می تواند گردش داشته باشد و شعر انتخابی برای اجرای این حالت بحر مثنوی می باشد.
در مجموع می توان مثنوی خوانی را در همه هفت دستگاه و پنج آواز مشتق انجام داد. در بعضی از آوازها کمتر خوانده می شود و در بعضی از آنها اصولا مرسوم نیست.
آخر شب ره حسینی ساز
صبحدم پرده "رهاوی" گیر
نام گوشه: رهاوی
محل قرار نت شاهد درجه دوم گام
گسترده ملودی درجه چهارم گام
رهاوی نام یکی از مقامهای دوازده گانه موسیقی قدیم بوده است و دارای دو شعبه به نامهای نوروز عرب و نوروز عجم بوده، چنانچه در بیتی آمده:
رهاوی شد مقام و شعبه او
تو نوروز عرب را و عجم گو
نام آوازی که آن را در قلعه "رهاو" که از قلعه های قدیم روم بوده صاحب صوتی می خوانده و چون منسوب به رهاو بوده، این حالت را رهاوی می گویند.
در بعضی از روایات رهاوی را به عنوان نوعی از درآمد برای شور می شناسند.
نماز شام غریبان چو گریه آغازم
به "مویه" های غریبانه قصه پردازم
نام گوشه: پنجه مویه
محل قرار نت شاهد: درجه سوم گام
گسترده ملودی تا درجه هفتم گام
پنجه مویه حالتی است در ردیف میرزا عبداله که پس از گوشه نغمه جهت فرود از آن استفاده شده است و شباهت ملودی آن با بیات ترک نزدیک است.
پنجه مویه نوعی فرود است جهت برگشت از دانگ اول گام شور به نت شاهد آن.
ملودی پنجه مویه را می توان به صورت ضربی یا نیمه ضربی اجرا نمود و ملودی این آواز با فراز و نشیب هایی که دارد میتواند کلیدی محسوب شود برای تبدیل گام شور به سه گاه و چار گاه.
وزن شعری متناسب با ملودی آن چهار بار فعلاتن می باشد.
نام گوشه:زیرکش سلمک
در گام شور وقتی خواننده یا نوازنده به طرز خاصی از درجه هفتم گام شور به نت شاهد می رسد
آن را زیرکش سلمک می گویند این فرود را چون پس از گوشه سلمک اجرا می شود و موقع شروع در محدوده سلمک است زیر کش سلمک نام گرفته
محل قرار نت شاهد درجه سوم گام شور
گسترده ملودی:تا درجه هفتم گام
در ضمن هرگاه بخواهیم از بیات ترک به شور رویم از زیر کش سلمک برای فرود می توان استفاده کرد
نوی دیگر زیرکش سلمک وجود دارد که نت شاهد آن درجه پنجم گام شور است و گسترده ملودی درجه پنجم گام این ملودی شباهتی با گوشه گلریز دارد
نام گوشه: گلریز
بیا که پرده گلریز هفت خانه چشم
کشیدیم به تحریر کارگاه خیال
گلریز یکی از گوشه های دستگاه شور می باشد و نت شاهد آن روی درجه پنجم گام شور واقع است و در حقیقت ملودی آن را می توان به تعبیری تمرینی برای گذر از فواصل و درجات گام شور دانست.
چون که روند ملودی آن از درجه پنجم گام شور شروع شده و خود را به درجه اول گام شور می رساند، و پس از آن فاصله به فاصله از درجات شور به طرف اکتاو شور حرکت نموده و در آنجا(شاهد حسینی شور) تحریرهای چندی را به خود اختصاص می دهد و همانجا ایست می کند. پس می توان گفت که گسترده ملودی گلریز محدوده کل گام شور را در بر دارد.
محل قرار نت شاهد درجه پنجم گام
گسترده ملودی تا درجه هشتم گام
و گلریز به معنای کسی که به دلیلی گلریزان کند و گل افشانداژه.
نام گوشه:مجلس افروز
قطعه ای است ضربی که در ردیف به صورت چهار مضراب پس از گوشه گلریز آمده
محل قرار نت شاهد :درجه هشتم گام
گسترده ملودی: درجه دوازدهم گام
نام گوشه:بیات کرد
بیات به معنای لفظ است آهنگی که در بین کردها رواج داشته و می خوانند
نت شاهد:درجه پنجم گام شور است
گسترده ملودی درجه هفتم گام
نت شاهد آن منطبق با شاهد آواز دشتی است و ایست هایی روی نت شاهد شور دارد
نام گوشه :قرچه
دهی است نزدیک قوچان مردم آنجا ترک زبان هستند
شاهد آن روی گام شور درجه ششم گام است و روند ملودی تا درجه هفتم است
نام گوشه: رضوی
روی درجه هفتم گام شور نوعی از ملودی بنا شده که شباهت به آواز ابو عطا و چکاوک دارد
رضوی را می توان منسوب نه شخص دانست چون واژهای از این قبیل در ردیف وجود دارد که
نام شحصی بوده
نت شاهد :درجه هفتم گام
گسترده ملودی:درجه هشتم گام
نام گوشه:کاروانی
کاروانی حالتی است الهام گرفته شده از زنگ بسته بر گردن شتران اجرای این حالت در گام
تداعی حرکت ساربانان وقطار شتران در زمانهای پیش بوده به همین دلیل این گوشه حالتی مستقل
دارد و با نام کاروانی ثبت شده البته در دستگاه راست پنجگاه
اما این گوشه در گام شور نباید با کاروانی در دستگاه راست وپنجگاه اشتباه شود
محل نت شاهد:درجه هفتم گام
گسترده ملودی درجه هشتم گام
نام گوشه:جواد خانی
جواد خان فردی بوده که اسمش با ردیف مو سیقی پیوند خورده
او از رجال بوده و استاد کمانچه نام اصلی او میرزا جواد خان قزوینی و با ذوق بوده
او هنگام خواندگی یا نوازندگی این حا لت را چاشنی گوشه رضوی می کرده
نت شاهد درجه هفتم گام
گسترده ملودی درجه هشتم گام
نام گوشه:تنگسیری
نزدیک بوشهر محله ای به نام تنگستان وجود دارد مردم این ناحیه را تنگسیر می گویند
گوشه تنگسیری منسوب به این منطقه است
نت شاهد درجه هفتم گام
گسترده ملودی درجه پنجم گام
نام گوشه:نغمه
گوشم همه بر قول نی و نغمه چنگ است
چشم همه بر لعل لب و گردش جام است
نغمه در اصطلاح مو سیقی به معنای صدا است و در ردیف گوشه ایی خاص با ملودی بخصوص و در
گامی بخصوص بکار رفته و در دستگاههای همایون-شور-راست پنجگاه-سگاه-نوا-اصفهان اجرا می
شود نوعی از نغمه در روی گام شور درجه چهارم گام رابه خود اختصاص می دهد و گسترده ملودی
آن تا درجه هفتم گام شور می باشد
نت ایست (فرود موقت)ملودی نغمه روی درجه اول شور قرار دارد
گسترده ملودی تا درجه هفتم گام
نام گوشه:سلمک
گوشه سلمک ازگوشه های اصلی و زیبای شور است
اول کسی که آوازهای فارسی را در دستگاه رمل خواند سلمک بود که در زمان هارون الرشید
زندگی می کرد
نت شاهد درجه چهارم گام شور است
گسترده ملودی درجه پنجم گام
نام گوشه بیات شیراز
بیات به معنای لفظ است که منسوب به شیراز است
می توان آن را از قطعات فو لکلور ایران دانست در پرده سلمک(درجه چهارم گام شور) نواخته می شود
نام گوشه هشتری
در ردیف میرزا عبدالله رنگی به نام شهر آشوب ثبت شده که قسمتی از این رنگ هشتری نام دارد
هشتر خان از بزرگان ترک بوده قطعه ای است ضربی
نت شاهد درجه چهارم گام شور
گسترده ملودی تا درجه پنجم گام
نام گوشه گریلی
قطعه ای است ضربی در گام شور ملودی آن از درجه چهارم گام شور(شروع سلمک) به صورت ۴/۲
آغاز می شود و پس از آن به درجه پنجم گام(شروع دشتی) تغییر شاهد می دهد و پس از آن در
قسمت سوم به درجه هشتم گام شور(محل قرار عشاق دشتی و حسینی شور) ادامه ملودی می دهد
نت شاهد درجه چهارم گام شور
گسترده ملودی تا درجه هشتم گام
نام گوشه : روح الارواح
حا لتی از ملودی را در پرده ابوعطا و بیات ترک یعنی درجات چهارم و سوم گام شور اجرا می کنند
که وزن و آ هنگ آن بر اساس اذان(اشهد ان لا اله الا ا لله) می با شد
در ردیف مو سیقی ایران در قسمت آواز بیات ترک آمده و در پرده گوشه رضوی قا بل اجراست
نت شا هد درجه چهارم گام
گستر ده ملودی درجه پنچم گام
سرو،ساقی و ماه ، رود نواز
پرده بر بسته در ره شهناز
نام گوشه:شهناز
شهناز حالتی تحریر گونه است که با یک سری حرکات ما نوریک درجات گام شور را
از چهارم تا ششم طی نموده و روی درجه ششم (شا هد قر چه) ایست می نما ید
این حا لت را سلمک به قرچه هم می گویند
واژه شهناز از شهنای که نوعی ساز در گذ شته بوده به طول ۷۷ سانتیمتر
در زبان پهلوی نای را هم ناز می گفتند
نت شاهد درجه چهارم گام شور وگسترده ملودی درجه ششم گام شور است
نام گو شه:حسینی
این گوشه توسط شخصی به نام (حسین بن امیه عجمعی)ثبت شدهو به همین خاطر
این گوشه را حسینی خواندن پنج نوع حسینی وجود دارند که عبارتند از
۱-حسینی اصل
۲-حسینی عشیران
۳-حسینی عچم
۴-حسینی صبا
۵-حسینی نیریز
البته حسینی شور کمی فرق دارد و ساحتار ملودی آینقدر پچیده نیست
نت شاهد در جه هشتم گام شور است
گسترده ملودی تا درجه دهم
نام گوشه : ده ناصری
این گوشه را از ساخته های عبدالقادر مراغی می دانند همچنین نام یکی از ملودهای
نواحی(ده ناصری) در هندوستان است این گوشه را عمل گیسو هم مینامند
نت شاهد درجه هشتم گام
گسترده ملودی تا درجه دهم گام
چو شاهدان چمن زیر دست حسن تواند
کرشمه بر سمن و ناز بر صنوبر کن
نام گوشه: کرشمه
در گام شور تجلی این گوشه در دانگ اول شور یعنی درآمد و سلمک می باشد. در قدیم شعر در وزن (هزار مرتبه به به از آن لب شکرینت) و یا مفاعلن فعلاتن را در ملودی کلیه دستگاه ها و آوازها کرشمه گفته اند. ملودی گوشه کرشمه بیشتر ضربی اجرا می شود و دارای وزن سه چهارم می باشد. نت شاهد آن درجه اول گام شور و گسترده ملودی تا درجه هشتم گام شور است.
نام گوشه: تصنیف شور
محل قرار نت شاهد درجه اول گام
گسترده ملودی تا درجه هشتم
تعریف تصنیف: آهنگی است ساخته شده، موزون و همراه با کلام. در موسیقی قدیم ایران(نیمه دوم قرن هجری) تصانیف دوازده قسم بوده است: ۱. نوبه (ترانه) ۲.بسیط ۳. کل الضروب ۴. ضربین ۵.کل الغنم ۶. نشیط عرب ۷. نشیط عجم ۸. عمل ۹. صوت ۱۰. پیشرو ۱۱. زخمه ۱۲. قطعه
