موسیقی پاپ در ایران

موسیقی پاپ در ایران ، پس از تأسیس رادیو در سال ۱۳۰۹ ه‍ .ش و جنگ جهانی دوم، رونق گرفت. ریشه‌های این موسیقی، به نوعی به قرن دوازدهم و حکومت قاجار می‌رسد. انواع موسیقی پاپ از جمله رومبا، تانگو و همچنین موسیقی والس از حدود پنجاه سال پیش در ایران مطرح شدند. موسیقی پاپ در ایران با خوانندگی افرادی چون ویگن و عارف آغاز شد. این موسیقی، تقلید کاملی از موسیقی غرب بود و فقط اشعار آنها را به فارسی ترجمه کرده بودند. معرفی موسیقی پاپ به رادیو تا حد زیادی مرهون موسیقیدان ارمنی ایرانی، سورن، است. اولین استودیوی ایران طنین نام داشت که بسیار تأثیرگذار و موفق عمل می‌کرد. بخش اعظم قطعات موسیقی در فاصله آن سالها در این استودیو ضبط می‌شدند. 

آثاری که از این استودیو بیرون می‌آمد تازه و مبتکرانه بود و عمدتا‌ً به‌عنوان موسیقی سالهای پنجاه شناخته می‌شدند. دهه پنجاه برای موسیقی دهه موفقی بود، ولی موسیقی پاپ به اوج خود نرسید. حکومت درباره ادبیات و مخصوصا‌ً شعر، سختگیری زیادی را اعمال می‌کرد و در نتیجه، هنرمندان، واقعیتهای اجتماعی و فرهنگی را به شکل زیرکانه‌ای در ترانه‌های پاپ مطرح می‌کردند. این نکته قابل ذکر است که رادیو و تلویزیون در گسترش و ارائه آثار موسیقی پاپ در دهه پنجاه نقش بسیار تعیین‌کننده‌ای را ایفا کردند و در نتیجه این موسیقی، به‌شدت محبوب شد مخصوصا‌ً ارکستر پاپ رادیو تلویزیون نقشی حیاتی در این زمینه داشت. به‌علاوه، گروههای قوی و محبوبی چون آپولون و بتهوون با موفقیت خیره‌کننده‌ای شروع به کار کردند. شایان ذکر است که ضبط موسیقی در آن روزها، کاملا‌ً وقت‌گیر، دقیق و هنرمندانه بود و همین دقتها و زحمات بود که به پایندگی و محبوبیت بسیاری از آثار موسیقی دهه پنجاه کمک کرد و کیفیت کارها را بالا برد. بخش اعظم آهنگها و ترانه‌های باارزش در زمینه موسیقی پاپ متعلق به این دوره است. محبوبیت و شهرت موسیقی پاپ باعث شد که در سالهای ۴۰ و ۵۰، گروههای موسیقی زیادی تشکیل شوند. این گروهها غالبا‌ً خواننده مشهوری را به خدمت می‌گرفتند و یا خود باعث شهرت یک خواننده می‌شدند. یکی از این گروهها، گلدن رنیگ نام داشت که بر شهرت عارف افزود. موفق‌ترین گروه موسیقی در آن روزها بلک کتز به رهبری فرهاد بود که سبک خاصی در موسیقی داشت. پس از انقلاب اسلامی ایران، موسیقی پاپ به‌عنوان نمونه سخیفی از فرهنگ پیشین، از صحنه موسیقی ایران حذف شد و بر آن مارک غربی و ضد اسلامی و ضد ایرانی بودن خورد و کلا‌ً ممنوع گردید. کمی بعد، بسیاری از خوانندگان و آهنگسازان موسیقی پاپ که دیگر نمی‌توانستند در داخل ایران فعالیت کنند، به لوس‌آنجلس مهاجرت کردند و سبک موسیقی لوس‌آنجلسی به‌سرعت در میان مردم ایران جا باز کرد و به‌رغم انتقادهای جد‌ّی از سوی صاحب‌نظران، به‌شد‌ّت مورد استقبال نسل جوان قرار گرفت. یکی از انتقادات به‌جا و جد‌ّی این بود که موسیقی لوس‌آنجلسی، بسیار تحت تأثیر موسیقی غربی و خالی از محتواست. بعضی از کارشناسان علت این موضوع را نگاه سخیف و کاسبکارانه تولید‌کنندگان این نوع موسیقی که در پی کسب درآمدهای آنی و هنگفت هستند، می‌دانند. هنرمندان مهاجر که درواقع در تبعیدی خودخواسته زندگی می‌کنند، حال و حوصله خلق آثار ارزشمند را نداشتند. آنها غالبا‌ً افسرده و درگیر مسائل و مشکلات ابتدایی زندگی بودند و از همه مهم‌تر اینکه، رابطه تنگاتنگ با مخاطب را که رمز و راز آفرینش آثار ماندگار است، از دست داده بودند. ولی در هر حال، عامه مردم ایران نسبت به این موسیقی واکنش مثبت نشان دادند. در طی سالهای گذشته و پس از یک دوره وقفه طولانی، موسیقی پاپ بار دیگر به عرصه موسیقی ایران برگشت. این رجعت درواقع واکنشی اجباری نسبت به موسیقی رو به گسترش لوس‌آنجلسی و درواقع نسخه ضعیفی از همان موسیقی بود. این جریان در هر حال توانست از این وجه که ۳۰ درصد از فروش نوارهای موسیقی لوس‌آنجلسی کاسته شد، تأثیر خود را بگذارد. پس از آن ۵۵ درصد مردم ایران که علاقه‌مند به موسیقی پاپ بودند، پاپ داخلی را ترجیح دادند. با توجه به محدودیتهایی که در هر حال هنوز هم در زمینه موسیقی پاپ و اشعار آن وجود دارد، این موسیقی هرگز درخشش سالهای ۵۰ را پیدا نکرده و هنوز با شبیه‌سازی در صدا و ملودی، سعی دارد در مقابل موسیقی پاپ لوس‌آنجلسی قد علم کند. صدا و سیما عملا‌ً از نظر ایجاد محبوبیت برای موسیقی پاپ به بن‌بست رسیده و بخش اعظم امکانات و وقت خود را در اختیار موسیقی و صداهایی قرار می‌دهد که به هیچ‌وجه توانایی، محبوبیت و تأثیر موسیقی دهه‌های پنجاه را ندارد. بر اساس تحقیقی که توسط رادیو بی‌.بی‌.سی انجام شده است، سلیقه مردم ایران در زمینه موسیقی پاپ را همچنان استودیوهای موسیقی لوس‌آنجلس رقم می‌زند. یکی از طرفداران موسیقی پاپ می‌گوید از آنجا که خوانندگان و آهنگسازان موسیقی پاپ در داخل کشور صرفا‌ً به تقلید از موسیقی لوس‌آنجلس می‌پردازند، بدیهی است که شنوندگان ترجیح می‌دهند به موسیقی هنرمندان خارج گوش بدهند، کمبود بودجه و وقت هم، تأثیر مخر‌ّبی بر کل جریان موسیقی ایران، از جمله موسیقی پاپ گذاشته است. موسیقی پاپ در سراسر جهان به چنان اعتلا و جایگاهی رسیده است که ما تصو‌ّرش را هم نمی‌توانیم بکنیم. موسیقی پاپ همچنان که از نامش برمی‌آید، موسیقی مردم است. مردم، این موسیقی را به‌رغم محدودیتها، دوست دارند و با آن ارتباط سریع برقرار می‌کنند. یک موسیقیدان قدیمی می‌گوید روزگاری چنین تصور می‌شد که موسیقی هر کشوری لحن و سبک خودش را دارد و لذا نمی‌تواند جنبه بین‌المللی پیدا کند، درحالی‌که اینک موسیقی عرب، با محبوبیت بین‌المللی خود اثبات کرده است که این عقیده، صحیح نیست. موسیقی پاپ ما تقلید بدی از موسیقی عرب و سایر کشورهاست، در نتیجه به جای اینکه مل‍ّت ما را به سایر ملل نزدیک کند، در محدوده کوچک و ناقص خود گرفتار شده و کاربرد صحیح و اصیل خود را از دست داده است. مدتهاست که موسیقی پاپ ایران، چه در زمینه خوانندگی، چه آهنگسازی و چه ترانه، از داشتن افراد تأثیرگذار و شاخص محروم بوده است و تا زمانی که کارشناسان زبده و موسیقیدانها و ترانه‌سراهای کارکشته، دست به کار نشوند، چاره‌ای جز گوش سپردن به تقلیدهای سخیف و مخر‌ّب سلیقه شنوندگان، وجود ندارد.

موسیقی پاپ ایران از دهه 70 تا امروز سیر تکوینی عجیبی را پشت سر گذاشته است. به تعبیر کارشناسان این فن، قصه این موسیقی هزارتوی پیچ در پیچی است که ساده به روایت در نمی آید. اگر نسل اول موسیقی پاپ ایران پس از انقلاب را به شکل یک جریان رصد کنید. متوجه می شوید که پس از مدتی سکوت، موسیقی پاپ از سال 1375 در تلویزیون پی گرفته می شود و از سال 1376 با فعالیت وزارت ارشاد به اوج می رسد. محمد اصفهانی، حسین زمان، علیرضا عصار، شادمهر عقیلی، مانی رهنما و امیر کریمی برخی از چهره های متاخر و تازه نفس نسل اول موسیقی پاپ به شمار می روند. 

با آغاز دهه 80 موسیقی این نسل در سراشیبی قرار می گیرد و فضای عمومی موسیقی پاپ را دچار نوعی بحران زدگی می کند.در آن سال ها کمتر چهره یا آلبومی می توانست ایجاد هیجان کند و پس از چند سال تکرار دیگر فضای موسیقی شان پرتکرار و عادت گونه به نظر می رسید. این پدیده چند علت مشخص و مرتبط داشت: اول آنکه ماهواره به خانه ایرانی ها راه پیدا کرده بود و شبکه های فارسی زبان خوراک پررنگ و لعاب تری برای ارضای مخاطبان موسیقی پاپ در اختیارشان قرار می داد. موسیقی لس آنجلسی که تا پیش از آن تنها به وسیله ویدیوهای ضبط شده در قالب شوهای نوروزی دست به دست می شد. به طور ناگهانی پایش به خانه ها باز و خیلی زود هم موفق شد سیل مخاطبانش را بیابد. 

دلیل دیگر به حاشیه رفتن نسل اول موسیقی پاپ پس از انقلاب بی ارتباط با دلیل اول نیست. صدای چهره های سرشناس این نسل یادآور خوانندگان مهاجرت کرده و چهره های شاخص موسیقی پاپ دهه های 40 و 50، دوران طلایی موسیقی پاپ ایران، بود و مخاطبان آن صداها با آمدن ماهواره دیگر به اصل صدا دسترسی داشتند. در میان صداهای نسل اول پاپ خوان ها کسانی مانند علیرضا عصار و مانی رهنما استثنا محسوب می شدند. در آن دوران نوع خواندن محمد اصفهانی یادآور معین بود، صدای شادمهر عقیلی یاد سیاوش شمس را زنده می کرد. صدای خشایار اعتمادی کپی داریوش اقبالی بود و نوع خواند امیر کریمی و محمدرضا عیوضی دنباله روی ابراهیم حامدی بود.

از طرفی تغییر حامل های موسیقی امکان آپلود (بارگذاری) و دانلود (باربرداری) موسیقی را به وجود آورده بود و سی دی رایترها و فلش ها فراگیر شده بودند. از طرف دیگر نصب سخت افزارهای موسیقی، مانند کارت های صدا، به کامپیوترهای خانگی امکان آسان تر ضبط و پخش صدا را داد و از پس آن استودیوهای آماتور شکل گرفتند. پیدایش این استودیوهای آماتور یکی زا عوامل اصلی شکل گیری نسل خواننده های زیرزمینی محسوب می شود؛ نسلی که دیگر از یافتن تهیه کننده برای تامین مخارج سنگین تولید آلبوم بی نیاز شده بود. این گروه های غیررسمی در ایران فعالیت می کردند، اما از حمایت شبکه های تلویزیونی ماهواره ای برخوردار بودند.اینان در زیرزمین تولید کردند، آنان در آن سوی آب ها پخش و مخاطبان در سراسر کره زمین تماشا می کردند.

اواخر دوره اصلاحات، آثار برخی از خوانندگان شناخته شده موسیقی پاپ به ممیزی برخورد که یکی از شاخص ترین آنها شادمهر عقیلی بود. در کنار قدیمی ترها، جوانان جویای نامی که تیپ و صدای متفاوتی نسبت به نسل اول موسیقی پاپ پس از انقلاب داشتند هم با مشکلاتی مواجه شدند. در آن سال ها راهکار تهیه کنندگان موسیقی خارج کردن این افراد از ایران و برگزاری شوهای ماهواره ای و کنسرت های آن طرف آبی بود. اواسط دهه 80، اعضای نسل اول موسیقی پاپ، چه آنها که از ایران خارج شده بودند و چه آنها که از ایران خارج شده بودند و چه آنها که در کشور مانده بودند، به حاشیه رانده شدند. علت هم مشخص بود: ظهور نسل دوم خوانندگان موسیقی پاپ.

دلایل ظهور و موفقیت نسل دوم موسیقی پاپ ایران پس از انقلاب

اولین دلیل رجحان ستارگان نسل دوم موسیقی پاپ بر نسل اول، به رشد بالای مصرف تکنولوژی های ارتباطی باز می گردد. طبق آمارها و داده های موجود در تحقیقی با عنوان «نگاه راهبردی به سبک زندگی» که از سوی محمد فاضلی و نفیسه رضایی صورت گرفته است. در سال 1382 که هنوز وسایل دیجیتال پخش موسیقی فراگیر نشده بود آنهایی که ضبط صوت داشتند به طور میانگین 96 دقیقه موسیقی گوش می دادند. در آن سال سرانه مصرف موسیقی 51 دقیقه بود.

چهار سال بعد تحقیقی دیگر درباره مصرف موسیقی به یک ساعت و 46 دقیقه رسیده بود و 88.5 درصد مصرف کننده بالقوه موسیقی بودند که از این تعداد 33.1 درصد گه گاهی به موسیقی گوش می دادند و 46.9 درصد مخاطب دائمی موسیقی بودند.

روی خط مد

موسیقی پاپ، به دلیل فراگیری در بین عموم مردم، می تواند سلیقه ای را تبدیل به مد کند و عوامل اجرایی آن، از خواننده تا آهنگساز و ترانه سرا، هر کدام شبکه ای از یک برند شوند و نبض سلیقه مخاطب را به دست گیرند. نسلی که در دهه 80 وارد این سبک موسیقی شد- برخلاف غالب دهه هفتادی ها که کت و شلوارپوش و شیک و اتوکشیده بودند و آداب و ادای خاصی برای ارایه آثارشان نداشتند- از ویترین شیک و جذاب تری برخوردار بودند. منطق مصرف گرایی با کمال گرایی خوانندگان پاپ دهه 70 هم خوانی نداشت و اغلب آنها را که نه صدای منحصر به فردی داشتند و نه تیپ مخصوصی، به حاشیه راند.

نسل دوم موسیقی پاپ ایران پس از انقلاب نسبت به نسل اول رفتار مردم پسندتری داشتند و هرکدام از خوانندگان، آهنگسازان و ترانه سرایان این موسیقی به یک برند تبدیل شدند. این نسل به نوعی سعی می کرد آداب و رفتار فرهنگی موسیقی پاپ را به جا آورد. نحوه ارایه خود و آثارشان را به خوبی می دانست و خصصوصیتی را به ویژگی رفتاری بدل می کرد. از رضا صادقی گرفته که مشکی پوش بود تا مرتضی پاشایی که از ویژگی های ظاهری ای که بیماری سرطان به او تحمیل کرده بود برای خودشان به یک تیپ شخصی رسیدند. بسیاری از هواداران پاشایی شاید پس از مرگ او آهنگ هایش را کمتر گوش دادند و طبق آمارها آلبوم آخرش فروش کمی داشت. ولی همچنان دنبال روی سنت ظاهری پاشایی هستند.

از دیگر کسانی که تیپ ظاهری و رفتاری اش در جذب هوادار نقش مهمی داشت، رضا یزدانی است. این خواننده موسیقی پاپ با موهای فر بلند، اورکت چرم، کمربند سگک دارد و ایستاده گیتار نواختن، خود را «سلطان راک» ایران معرفی کرد. او سال گذشته با یک اورکت چرم قهوه ای که آستین هایی از مخمل قهوه ای و سرآستین هایی از چرم داشت در استرالیا کنسرتی اجرا کرد که عکس های آن در فضای مجازی سر و صداهای زیادی داشت. 

با وجود آنکه اندک کارشناسان موسیقی ای که داخل کشور داریم، نسبتی میان موسیقی یزدانی و سبک راک قائل نیستند و تنها اذعان کرده اند که گاهی چیزی شبیه به راک در موسیقی یزدانی می توان شنید. اما همین مساله حفظ تیپ و خش صدا، یزدانی را در نگاه هوادارانش به راکر ایران تبدیل کرده است.

یزدانی در دو سال اخیر گفت و گوهای جنجالی بسیاری درباره خودش انجام داده است. از جمله آنکه گفته جز او کسی نمی تواند جای صدای فرهاد مهراد را در فیلم های مسعود کیمیایی پرکند. اما یکی از تاریخی ترین مصاحبه های او به 18 آبان سال گذشته باز می گردد. او که سال ها خود را تنها مولف سبک راک ایران می دانست در این مصاحبه نسبت به گفته های پیشینش کمی نرمش به خرج داد و گفت: «من در اصل خواننده پاپ- راک هستم. چون در آلبوم هایم هم کار پاپ دارم هم راک و هم پاپ-راک. گاهی هم سمت سافت راک و فلامینگو می روم. در اصل من در آلبوم هایم همه نوع سبکی دارم.»

او همچنین درباره اجرای خود می گوید: «در ایران هیچ کس پرفورمنس من را روی صحنه ندارد.» چنانچه رضا یزدانی گواه این ماجراست. مساله موسیقی پاپ تنها بر سر کیفیت موسیقی نیست و ظاهر و تیپ و ادعا هم مهم است. از خوانندگان دیگری که در زمینه تیپ و ارایه، صاحب سبک است می توان به امیر تتلو اشاره کرد. به طوری که او این روزها لباس های سبک تتلویی را به قیمت گزاف در یکی از پاساژهای تهران به فروش می رساند.