راهنمای خرید دف و نکات کلیدی

دَف، یکی از ساز های کوبه ای در موسیقی ایرانی است که شامل حلقه‌ای چوبی در اطراف و پوست نازکی بر سطح آن می باشد و با ضربه‌های انگشت آن را می‌نوازند.

دَف دارای مشخصاتی بسیار مشابه با دایره می‌ باشد، تفاوت عمده ی دَف با دایره در اندازه آن است، در واقع دَف در اندازه‌ای بزرگ تر از دایره ساخته می‌ شود. دَف ها صدای بم تری به نسبت دایره دارند که همین امر باعث گردیده تا صدایی کاملاً جذاب و متفاوت از دایره داشته باشند.

با توجه به مطالب درج شده در کتب موسیقی و اشعار قدیمی در مورد این ساز، در دوره اسلامی ایران، از دَف برای پشتیبانی و حفظ وزن در گروه های موسیقی و مجالس عرفانی استفاده می شده و رکن اصلی این مجالس بوده و قوالان هم زمان با خواندن سرود از آن استفاده می کردند.

تاریخچه دَف:

در هزاره سوم قبل از میلاد ساکنان دره نیل در مصر باستان در تمامی معابد خود هر روزه مراسم مذهبی را با صدای انسان و سازهای مختلف از جمله دایره های بزرگ در برابر خدایان متعدد خویش انجام می دادند. در حدود هزار و پانصد سال قبل از میلاد مسیح حضرت موسی نزد کاهنان مصری در علوم و موسیقی تعلیم دیده بود. در آن دوره همراه با سازهایی که نوازندگان می‌نواختند، سازی به نام توف که به احتمال زیاد همان دَف امروزی می باشد همراهی می کرده است. هم چنین به گفته یکی از محققان ترک، در عروسی حضرت سلیمان و بلقیس دَف نواخته می شده است. از نشانه های دیگر حضور دَف در میان مردم نقش های حجاری شده دسته ای از نوازندگان در خرابه های باستانی آسوره می باشد که در میان آنان سازهای گوناگون از جمله ساز دَف به چشم می خورد که از نظر ساختمان تفاوت چندانی با دَف امروز نداشته است. از دیگر آثار، نقش برجسته کاهنان معبدی است که همراه چند نفر دَف نواز و چنگ نواز در حال هدیه کردن قربانی خود می باشند.

طبق روایاتی که از تاریخ باستان در ادبیات ایران آمده است مراسم جشن نوروز و تحویل سال پارسیان در دوران سلطنت هخامشیان و بعدها در دوران ساسانیان توسط نوای دَف همراهی می شده است.

در دوران پیش از اسلام دَف در موسیقی ایرانی و کردی حضور داشته به طوری که رد پای ریتم‌ های آن هنوز در موسیقی کردی وجود دارد، اما با ورود اسلام به‌دلیل حرام بودن موسیقی این ساز جهت بقای خود در خانقاه‌ ها و تکایای کردستان بست نشست و برای بیش از ۱۳ قرن در خانقاه‌ های کردستان همدم دراویش کردستان شد و با ذکر و سماء آن ها آمیخته شد بطوری که ذکر ها در هر مقامی با ریتم خاص خود در دَف همراه هستند و به عبارتی هر ذکری مقام خود را دارد که مقام های دَف نام دارند. این بست نشینی دَف تا سال ۱۳۵۳. ادامه داشت تا این که به اهتمام محمدرضا لطفی و با زحمات بیژن کامکار این بست به پایان رسیده .

از ساز دَف در قاره آسیا بیش از مناطق دیگر جهان استفاده می‌کنند و هر کشوری به فراخور حال و هوای موسیقی خود، از آن بهره می برد. کاربرد دَف به ویژه در خاورمیانه از سایر سرزمین ها بیشتر است. در کشورهای عربی همچون عربستان و عمان و کشورهای دیگری چون ترکیه، عراق و آذربایجان از جمله جاهاییست که دَف رواج دارد.در اروپا نیز دَف به کمک مسلمانان اسپانیا رواج یافت و در قرن ۱۵ میلادی متروک شد و دوباره در قرن ۱۷ میلادی توسط ترکان عثمانی رایج گردید.در قرن ۱۹ از سازهای موسیقی نظامی شد و اکنون در ارکستر به کار می رود.  پس از آنکه تمبک مجلسی شد و به تدریج جای دَف را گرفت و از رونق دَف کاست، دَف را بیشتر در شهرهای کوچک و قصبات در مجالس عیش و سرور به کار می‌ بردند به ویژه در کردستان و آذربایجان بسیار متداول بود و نوازندگان ماهر داشت. در سال‌ های اخیر دَف نوازی در بیشتر شهر های ایران رایج‌ تر شده است و هنر آموزان به آموختن آن روی آورده‌ اند. در کردستان و به ویژه در استان کردستان و استان کرمانشاه دَف نوازی در میان مردم جایگاه خاصی دارد. رواج بسیار زیاد دَف در کردستان به دلیل وجود آیین‌ های عرفانی در این ناحیه است. پیروان طریقت قادریه و آیین پارسان از گروه‌ هایی هستند که از این ساز در مراسم های عرفانی خود استفاده می‌کنند. به همین خاطر بسیاری از مردم کردستان آشنایی مقدماتی با دَف دارند.

دف در کشورهای گوناگون بر حسب تاب و دارا بودن صفحات و زنگ های آن به هفت نوع تقسیم می شود:

۱-دَف مربع ۲-دَف مستطیل ۳-دَف مستطیل با حلقه ۴-دَف مستطیل با زنگوله ۵-دایره زنگی ۶-دَف دو رویه ۷-دَف بی پوست همراه با زنگوله

به این دلیل که دَف را از سنین خردسالی تا بزرگسالی هم می توان فرا گرفت در نتیجه اندازه های کوچک، متوسط و بزرگ برای آن طراحی شده است.

اجزای دَف

کلاف اصلی دف، بدنه‌ ای استوانه‌ شکل و کوتاه از جنس چوب است که در یک طرف آن استوانه، پوست حیوانات یا پلاستیک کشیده‌ شده‌ است. لازم به ذکر است بهترین نوع دَف، با پوست حیوانات و در فصل بهار ساخته می‌شود. ابتدا و انتهای قاب اصلی با برش زاویه‌ دار به هم چسبیده می‌ شوند و ضخامت یک سمت از کلاف با تراشیدن چوب کمتر شده و پوست با سریش روی این لبه می‌ چسبد و با گل میخ محکم می‌ شود.

ساختمان دَف را می‌توان به اجزای زیر تقسیم کرد:

    کلاف اصلی
    پوست
    حلقه‌ها
    گل‌میخ‌ها

کمانه:

کمانه حلقه‌ ای چوبی است با عرض ۵ الی ۶٫۵ سانتی متر با دایره‌ای به قطر ۵۰ الی ۵۵ سانتی‌ متر که کم تر به اندازه‌ های کوچک تر یا بزرگ تر دیده می‌شود. ضخامت چوب از طرف پوست، به ۲ الی ۳ میلیمتر و از طرف پشت به ۱٫۵ سانتی‌ متر می‌ رسد. در صورتی که کمانه به شکل دایره ساخته شده و از تقارن کامل برخوردار باشد و پوست از طرفین یکسان کشیده شود، ساز صدای بسیار مطلوبی خواهد داشت. روی قسمت پشت چوب، یک فرو رفتگی ایجاد می‌گردد که محل استقرار انگشت شست می‌باشد و اصطلاحاً  آن را شستی می‌گویند. کمان ها به دو گونه ساخته می شوند، کمان یک کمه و کمان دو کمه.

کمان یک کمه:

از چوبی با قطر ۱٫۵ سانتی‌ متر تهیه می‌گردد. دو سر چوب را طوری به یک دیگر متصل می‌کنند که به شکل دایره شود. این نوع کمانه، کم‌ تر بر اثر فشار پوست کج می‌شود و از نظر وزن، نسبت به نوع دیگر، سبک‌ تر است.

کمان دو کمه:

از دو چوب با قطری در حدود نیم سانتی‌ متر که روی هم پرس شده‌اند ساخته می‌شود. این نوع کمانه سنگین تر از کمان دیگری است اما در برابر فشار پوست، مقاوم تر است.


انواع پوست:

پوست مصنوعی:

ویژگی های پوست مصنوعی به شرح زیر می باشد :

    داشتن کوک ثابت
    قابلیت کوک با نت برای هر دف معین
    یک دستی ضخامت سطح پوست دف
    یک دستی کشش و یک دستی مواد سازنده در کل پوست
    عدم جذب رطوبت در نتیجه عدم تغییر حالت بر اثر آن
    عدم تغییر کوک در حال اجرا
    تاب برنداشتن کمانه به دلیل کشش یک سان پوست
     تجزیه نشدن توسط باکتری‌ها و میکروب‌ها
    نداشتن بوی نا مطبوع
    عدم ایجاد بیماری و حساست
    عدم افت ارزش ساز به دلیل عدم افت کیفیت پوست آن
    پر طرفدار تر از سازهایی با پوست طبیعی
    صدای استاندارد شده همانند سازهای ارکستر و سمفونی

پوست طبیعی:

برای ساختن دف با پوست طبیعی، از پوست حیواناتی همانند گوسفند، بز، آهو و میش استفاده می‌گردد. پوست مناسب پوستی است که کهنه باشد. برای امتحان، اگر به پوستی آب بزنیم و از آن بوی نامطبوع ساطع نشود، پوست کهنه است. وست باید به خوبی دباغی شده باشد، یعنی ضخامت تمام نقاط آن یکسان باشد. برای دباغی پوست نباید از موادی همانند آهک که در صنایع چرم سازی به کار می‌رود، استفاده شود. بلکه باید در آب خوابانده شود و به مرور زمان موها را از پوست جدا نمود. آهک و مواد شیمیایی که در چرم سازی به کار می‌رود، چربی پوست را از بین می‌برند و در صدای آن تأثیر بدی می‌گذارند. پوست دف را نباید خیلی گرم کرد چون احتمال پاره شدن پوست وجود دارد. در ضمن، ممکن است در اثر کشیدگی زیاد پوست، کمانه کج شود. گرم کردن پوست، باعث خشک شدن چربی پوست شده و ساز را بد صدا می‌کند. حتی الامکان نباید به پوست دَف آب زد چرا که در دراز مدت، بر کیفیت صدای آن اثر گذار است. اگر پوست دَف در اثر گرمی هوا یا آفتاب بسیار کشیده شود، می‌توان آنرا از طرف پوست روی زمین صاف یا موزائیک شده گذار تا رطوبت زمین را آهسته آهسته به خود جذب کند. پوست را نباید روی آتش گرم کرد. برای گرم کردن پوست باید از هوای خشک، آفتاب یا تشک برقی استفاده کرد. اگر هیچ‌کدام از موارد در دسترس نبود، ناگزیر از هیتر برقی یا آتش استفاده می‌شود. لازم است ذکر شود که در این روش، احتمال وقوع شوک حرارتی، پاره شدن پوست، خشک شدن چربی پوست و در نهایت پاره شدن پوست را به همراه دارد. برای جلوگیری از این مورد، باید دَف را به فاصله مناسبی از آتش گرفت. باید دف را دایماً بر روی حرارت بچرخانیم تا پوست بتدریج منقبض شود. با دست دما را کنترل می‌کنیم و اگر در جایی دمای پوست از حد مطبوع بیشتر باشد، دف را به صورت رفت و برگشتی حرکت می‌دهیم تا آن جایی که دَف انقباض لازم را کسب کند.

حلقه ها:

در جدار داخل کمانه، میخ‌ های قلاب مانندی تعبیه می‌گردد که روی آن ها حلقه‌ های فلزی ۳تایی یا ۴تایی و با فاصله ۳ سانتی‌ متر از پوست و ۱ سانتی‌ متر از دسته پهلویی نصب می‌گردند. این حلقه‌ ها را با نام دیگری چون جلاجل نیز می‌شناسند.

گل میخ ها:

به منظور مهار کردن و نگاه داشتن پوست روی کمانه در قسمت پشت، روی ضخامت ۵/۱ سانتی‌متری، کمانه پوست را به وسیلهٔ میخ‌های سر تخت مهار می‌کنند.

نکات مهم برای خرید دف مناسب:

در بازار دف هایی وجود دارند که به آنها دف های چهل تکه گفته می شود. در واقع کمه آنها از تعداد زیادی قطعات چوبی کوچک تشکیل شده و بسیار زیبا هستند. این دف ها را به هیچ وجه نخرید. صدای نامطلوب و وزن زیاد از ویژگی های این دف هاست.

معمولاً دف های طلقی به دو رنگ سفید و قهوه ای یافت می شوند و طلق استفاده شده در این دف ها همان کاغذ کالک پلاستیکی است که معمولاً برای رسم نقشه های فنی مورد استفاده قرار می گیرد. این طلق ها سطحی مات دارند. اگر طلق دف مورد نظر شما سطحی صیقلی و براق داشت ، از خرید آن صرف نظر کنید. به این جهت که طلق مذکور چیزی شبیه به طلق طبل هایی است که در ایام محرم استفاده می شود و برای دف مناسب نیستند.

دف های طرح دار هم تنها برای دکور یا آویزان کردن روی دیوار مناسبند. اگر می خواهید دف را بنوازید بدانید که عموماً بدون طرحش صدای بهتری دارد.

با امتحان کردن صدای تعدادی از دف هایی که در محل خرید وجود دارند ، دفی را انتخاب کنید که نه صدای خیلی زیر داشته باشد و نه صدای خیلی بم.(البته اگر حرفه ای نیستید)

دف های سنگین نوازنده را در حین نواختن طولانی مدت خسته می کنند. البته همیشه گفته می شود که دف سنگین برای هنرجوی مبتدی مناسب است و قدرت نوازندگی او را بالا می برد. اما پس از مدتی با پیشرفت نوازندگی ، لازم است تا دف سبکتری تهیه شود. اگر قدرت مالیتان اجازه می دهد ، همین کار را انجام دهید. در غیر این صورت دفی تهیه کنید که وزن متوسطی داشته باشد. این وزن متوسط را متناسب با ابعاد کمه چنین می توان در نظر گرفت: ضخامت متوسط کمه در حدود 11 تا ۱۲ میلیمتر و عرض کمه 5 تا 5/5 سانتی متر.

در سطوح حرفه ای ، بسیاری از نوازندگان دف های سبک را برای نوازندگی ترجیح می دهند.اما بر اساس تجربه ام به شما توصیه می کنم وقتی به سطوح حرفه ای رسیدید ، باز هم از دف های با وزن متوسط استفاده کنید. چرا که اجرای برخی ریتم های مشکل با دف های سبک به سختی انجام می گیرد و وزن متوسط دف ، شما را در حفظ تعادل دف و اجرای هر چه بهتر این ریتم ها یاری خواهد کرد. البته ناگفته نماند که اجرای ریتم های آسان تر با دف های بسیار سبک قطعاً خالی از لطف نیست.